Pismo i literatura starożytnego Egiptu

Znajomość  historii  Egiptu  opierała  się  początkowo  na  późnych  i  legendarnych  informacjach  pisarzy  greckich,  takich  jak  Herodot (V w. p.n.e.)  czy  Diodor  (I w. p.n.e.)  oraz  na  fragmentarycznie  zachowanym  dziele  kapłana  egipskiego  Manetona  z  II w. p.n.e.  piszącego  po  grecku,  od  którego  przyjęto  podział  historii  Egiptu  na  XXXI  dynastii.  Wyprawa  Napoleona  do  Egiptu  była  punktem  zwrotnym  w  badaniach  nad  historią  nie  tylko  Egiptu,  ale  i  Wschodu.  Po  raz  pierwszy  zetknęli  się  uczeni  europejscy  na  wielką  skalę  z  zabytkami  materialnymi  Egiptu  budząc  nie  wygasłe  po  dziś  dzień  zainteresowanie  historią  tego  kraju.  Badania  nad  przeszłością  Egiptu  hamowała  nieznajomość  budowy  pisma  egipskiego,  nie  znano  też  języka  w  którym  były  spisane  teksty.  W  źródłach  greckich  zachował  się  schematyczny  podział  pisma  egipskiego na trzy  gatunki:

Hieroglify

 

Pismo święte używane do celów monumentalnych. Powstały ok. 3000 r. p.n.e. i jest ich około 700.

Pismo hieratyczne

Używane przez kapłanów, uproszczona forma pisma hieroglificznego.

Pismo demotyczne

Czyli ludowe z I tys. p.n.e., uproszczona forma pisma hieratycznego.

W  II w. p.n.e.  chrześcijanie  egipscy – Koptowie  stworzyli    jeszcze  jeden  gatunek  dodając  do  alfabetu  greckiego  kilka  specjalnie  stworzonych  znaków,  ażeby  oddać  nimi  dźwięki,  dla  których  nie  było  odpowiednika  w  alfabecie  greckim.  Wraz  z  postępem  chrystianizacji  Egiptu  zanikła  umiejętność  pisania  i  czytania  starych  tekstów,  tak  że  już  w  starożytności  miano  mylne  wyobrażenie  o  strukturze  pisma  egipskiego.  Pierwsze  próby  podjęte  w  XVII  w.  przez  jezuitę  Atanazego  Krichera,  podobnie  jak  i  dalsze,  dawały  znakom  niezwykle  zawiłe,  symboliczne  znaczenie.  Momentem  przełomowym  dla  rozwiązania  zagadki  pisma  egipskiego  było  znalezienie  w  czasie  ekspedycji  napoleońskiej  kamienia w  miejscowości  Rosetta  pod Aleksandrią , na którym znajdował się dwujęzyczny zapis tego samego tekstu: egipski i grecki. Ten  pierwszy  w  wersji  hieroglificznej i demotycznej  wyryty  został  przez  kapłanów  egipskich  na  cześć  faraona  Ptolemeusza  V  Epifanesa  w  196 r. p.n.e.  Dziś  słynne  znalezisko  możemy  podziwiać  w  Muzeum  Brutyjskim.  Posługując  się  tym,  oraz  innymi  współcześnie  opublikowanymi  napisami  Jean–Francois Champollon (1790 – 1832 r.)  obznajomiony  gruntownie  z  językiem  koptyjskim  podjął  próbę  odczytania  pisma  egipskiego.  Wykorzystując  pewne  obserwacje  poprzedników  doszedł  Champollon  do  wniosku,  że  pismo  egipskie  jest  systemem  złożonym  ze  znaków  fonetycznych  jedno  lub  więcej  głoskowych  określających  bliżej  rodzaj  danego  wyrazu.  Natomiast  wymawiając  słowa  Egipcjanin  wtrącał  między  spółgłoski  samogłoski,  które  w  piśmie  koptyjskim  opartym  na  alfabecie  greckim  stały  się  równorzędnymi  elementami  graficznymi.  Dzięki  odkryciu  Champollona  zrodziła  się  nowa  gałąź  wiedzy  orientalnej – egiptologia,  która  pozwoliła  oprzeć  historię  Egiptu  na  źródłach  rodzimych.

Literatura

Najwcześniejsze zachowane zabytki egipskiego piśmiennictwa obejmują krótkie informacje służące do identyfikacji osoby, miejsca czy ważnego wydarzenia dla potrzeb administracji centralnej oraz towarzyszące przedstawieniom figuralnym legendy np. na tzw. palecie Narmera. Rozwój literatury tekstowej datuje się od III dynastii (XXVII – XXVI w.) i tradycyjnie jest wiązany z imieniem  Imhotepa. Większość utworów piśmiennictwa starożytnego Egiptu jest anonimowa, wyjątki to teksty biograficzne i tzw. nauki, związane z imieniem autora. Dzieła literatury uznane za wartościowe kopiowano przez stulecia i  wykorzystywano jako materiały do nauczania w  szkole. W  każdym okresie historycznym istniał wzorcowy zespół tekstów o aktualnym znaczeniu użytkowym i  propagandowym. Utwory piśmiennictwa starożytnego Egiptu dzielimy na dwie główne kategorie, związane ściśle z charakterem stosowanego pisma:

- piśmiennictwo monumentalne (teksty zapisywane hieroglifami)

- piśmiennictwo użytkowe (teksty zapisywane pismem hieratycznym bądź demotycznym).

Na piśmiennictwo monumentalne składaja się teksty o charakterze oficjalnym, starannie zredagowane i ocenzurowane, przeznaczone do uwiecznienia i związane miejscem zapisu lub przechowania ze świątynią albo grobem, i tym samym mające charakter przekazu sakralnego. Należą tu: utwory religijne — hymny, formuły ofiarne, zbiory tekstów rytualnych i magicznych dla zmarłego (Teksty Piramid, Teksty Sarkofagów, Księga Umarłych), kompozycje teologiczne z grobowców królewskich Nowego Państwa (Amduat, Księga Bram, Księga Jaskiń), teksty religijno-propagandowe związane z wydarzeniami historycznymi, np.: autobiografie wysokich urzędników, protokoły i dekrety królewskie, teksty boskich wyroczni, annały dokonań faraona np. stele: Kamose, Izraela, Taharki, roczniki Totmesa III, niekiedy w formie okolicznościowych poematów jak opis czynów Ramzesa II pod Kadesz. Do piśmiennictwa użytkowego należą różne teksty o przeznaczeniu doraźnym, zapisane zwłaszcza na papirusach lub ostrakonach, związane głównie ze sferą profanum (wyjątkami są tu spisane na papirusach teksty rytualne, listy do zmarłych i modlitwy osób prywatnych). Należą do nich:

1) teksty administracyjne — korespondencja urzędowa, dzienniki urzędowe (np. dziennik nekropoli tebańskiej), protokoły inspekcji, akta procesów sądowych, potwierdzenia odbioru, rachunki, listy obecności.

2) teksty prywatne — listy, wiersze miłosne, modlitwy, zaklęcia magiczne.

3) teksty rytualne i scenariusze przedstawień przeznaczone do odczytywania w trakcie ceremonii religijnych (np. Rytuał balsamowania, tzw. Papirus dramatyczny z Ramesseum)

4) teksty o charakterze encyklopedycznym — podręczniki, zbiory zadań matematycznych, zbiory informacji i recept medycznych i weterynaryjnych, listy miast, oraz tzw. onomastykony zawierające zestawy najważniejszych informacji o świecie, uporządkowane według różnych kategorii i pojęć. Onomastykony były zaliczane przez Egipcjan do następnej grupy.

5) utwory literatury dydaktyczno-moralizatorskiej, czyli tzw. Nauki (albo „mądrości”), zawierające rady dotyczące zachowania się w różnych sytuacjach (Nauka Ptahotepa, Nauka Ani, Nauka Amenemope) dostarczają informacji o etyce egipskiej, zawierają również refleksje filozoficzne o świecie i Bogu (słowo Bóg występuje w Naukach zawsze w znaczeniu ogólnym, głównie w liczbie pojedynczej)

6) utwory literackie — opowiadania, bajki, relacje z podróży, utwory poetyckie (Opowiadanie Sinuheta, Rozbitek, Podróż Wenamona, Pieśń harfiarza, Setne,) były komponowane najczęściej w formie dwuwierszy z  2–3 akcentowanymi zgłoskami w wersie.