Ośrodki miejskie Egiptu starożytnego

Abu Simbel

Miejscowość położona niegdyś nad Nilem, teraz nad Jeziorem Nasera, w Dolnej Nubii, około 300 km na południe od Asuanu. Znajduje się tu kompleks świątynny złożony z dwóch świątyń zbudowanych przez faraona Ramzesa II. Świątynie zbudowano w XIII wieku p.n.e., prawdopodobnie w latach 1274–1250 p.n.e. Miały one ukazywać potęgę Egiptu przybyszom z Nubii. Świątynie zostały odkryte w 1813 roku przez szwajcarskiego podróżnika Johanna Ludwiga Burckhardta, a w roku 1817 odkopane z piasków i zbadane przez Giovanniego Battistę Belzoniego.

Wielka świątynia w Abu Simbel została poświęcona bogom słońca Amonowi-Re i Re-Horachte oraz bogu sztuki i rzemiosł Ptahowi. Tworzyła ona rozległy kompleks, wchodzący nawet 56 m w głąb skały. Jej wejścia strzegą cztery olbrzymie posągi Ramzesa II. Kolosy o wysokości 20 m, podpierając ścianę fasady, świadczą o potędze króla. Między nogami tych posągów znajdują się kolejne, tym razem członków rodziny Ramzesa: jego matki Tuji, żony Nefertari oraz jego synów i córek. Wykonane wewnątrz pierwszej komnaty dekoracje to reliefy upamiętniające walki Ramzesa II w bitwie pod Kadesz. Znajdują się tam również wizerunki bóstw, którym poświęcono świątynię oraz samego Ramzesa. Do ciekawostek związanych z Wielką Świątynią należy zjawisko zachodzące dwa razy w roku, pierwotnie 19 lutego i 21 października. Wschodzące słońce oświetla wizerunek Amona-Ra i Ramzesa, po chwili także Re-Horachte. Jedynie wizerunek Ptaha, boga ciemności, nigdy nie jest oświetlony promieniami słońca. Po przeniesieniu świątyni udało się zachować to zjawisko, choć przesunięte o jeden dzień.

Mniejsza świątynia w Abu Simbel poświęcona została bogini miłości i piękności Hathor oraz Nefertari. Fasadę tej świątyni zdobi sześć posągów: dwa posągi królowej usytuowane są pomiędzy czterema innymi, przedstawiającymi Ramzesa. O nadzwyczajnym szacunku, jakim Ramzes darzył Nefertari świadczy fakt, że posągi Nefretari dorównują swą wysokością jego własnym posągom. Wewnątrz świątyni znajduje się salahypostylowa ozdobiona hatoryckimi kolumnami.

Z powodu budowy Wysokiej Tamy Asuańskiej i zarazem utworzenia Jeziora Nasera, wiele zabytkowych budowli w Nubii zostało zagrożonych zalaniem. Aby uchronić Abu Simbel przed zniszczeniem, w latach 1964-1968 świątynie zostały przeniesione ponad lustro wody, na miejsce położone o około 65 m wyżej w stosunku do swej uprzedniej lokalizacji. Operacja została sfinansowana przez rząd Egiptu i UNESCO. Kierownikiem prac był z ramienia UNESCO polski archeolog Kazimierz Michałowski. Koszt operacji wyniósł około 36 mln dolarów. W 1979 r. świątynia została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. By zachować naturę świątyń, czyli fakt, że zbudowane zostały na zboczach skalnych, zbudowano sztuczne wzgórza, które otaczają świątynie. Zaistniała w związku z tym konieczność przesklepienia grot, w których pierwotnie znajdowały się świątynie, kopułami z żelbetu. Bez tego zabiegu stropy nad świątyniami nie utrzymałyby ciężaru przeniesionych zabytków.

Abusir

Nekropola staroegipska położona ok. 2,5 km na północ od Sakkary i ok. 1,5 km na południowy wschód od Abu Gurab. Zbudowano tu 14 piramid, z czego 4 najważniejsze należą do władców V dynastii - pierwszych, którzy przyjęli tytuł Sa-Re, czyli "Syn Słońca". Ich piramidy w Abusir często zwane są "Piramidami Synów Słońca". Według mitu, ich narodziny odbyły się pod protekcją samego Ra, który wyjednał przychylność bogów dla ich matki Radżedet, co spowodowało szczęśliwe rozwiązanie. Radżedet wydała na świat trzech dorodnych synów, pierwszych trzech władców z nowej V dynastii. Najważniejszymi obiektami nekropoli Abusir są:

• Piramida Sahure.
• Piramida Niuserre.
• Piramida Neferirkare I.
• Piramida Ranefereta.
• Piramida królowej Chentkaus II.
• Zespół kultu Słońca Userkafa
• Zespół kultu Słońca Niuserre.
• Mastaba Ptahszepsesa - "wezyra Jedynego Przyjaciela Majestatu Jego, Przełożonego Tajemnic i Naczelnika Robót".

Najlepiej zachowany jest zespół budowli Sahure, w skład którego wchodzi piramida "Ba Sahure pojawiasię w chwale", Dolna i Górna Świątynia. Świątynie te stanowią przykład kunsztu budowlanego starożytnych Egipcjan, przejawiający się umiejętnością zestawiania barw kamienia: białego wapienia i alabastru, czerwonego i czarnego granitu oraz czarnego bazaltu. Jak przypuszcza się, w czasach świetności świątynie były pokryte ok. 10 000 m² reliefów, które w większości uległy rabunkowi i zniszczeniom w XIX wieku. Piramidy w Abusir obecnie są w stanie znacznego zniszczenia.

Obiektem godnym uwagi jest mastaba Ptahszepsesa. Jest to labirynt sal i korytarzy, nigdyś pokrytych malowidłami i reliefami, w znacznym stopniu zniszczony i wyrabowany. Obecnie dobrze zachowane jest jedynie zejście oraz korytarze prowadzące do komory grobowej (komory odrodzenia). Sama komora obecnie pozbawiona jest stropu. Znajdują się w niej dwa sarkofagi - dla Ptahszepsesa i jego małżonki.

W południowej części nekropoli znajduje się piramida królowej Chentikaus, małżonki króla Neferirkare, którego piramida znajduje się tuż obok. Dalej na północ leżą ruiny Świątyni Kultu Słonecznego Userkafa - założyciela świętego okręgu Abusir, a nieco dalej jeszcze, ruiny podobnej świątyni króla Niuserre, w której jest stół ofiarny (6x6 m) wykonany z monolitycznego bloku alabastru.

Abydos

Starożytne miasto w Górnym Egipcie, obecnie maleńka wioska na zachodnim brzegu Nilu. W starożytności w pobliżu znajdowało się miasto Tinis, z którego, zgodnie z przekazem, miał pochodzić Narmer. W okresie Nagada II Abydos stało się jednym z centrów osadniczych Górnego Egiptu, by pod koniec tego okresu wyodrębnić się jako ośrodek władzy. W pobliskim Umm el-Qaab powstała nekropola władców I i II dynastii; z tzw. „0” dynastii (3120-3080 p.n.e.) pochodzą groby królów Iry-Hor i Ka. Możliwe jednak, że znajdowały się tam jedynie cenotafy królów, a właściwym miejscem ich pochówku było Sakkara.

Grób faraona Dżera, odnowiony w czasach XVIII dynastii, zaczęto otaczać czcią jako miejsce pochówku Ozyrysa. Cmentarz predynastyczny i wczesnodynastyczny (składający się z trzech wyodrębnionych chronologicznie części), został założony na pustynnym płaskowyżu u wylotu skalnej doliny, którą Egipcjanie uważali za bramę w Zaświaty.

Na cmentarzu „U” z okresu predynastycznego odkryto grób tzw. Skorpiona I z bogatym wyposażeniem i tabliczkami z pierwszymi hieroglifami. Z okresu wczesnodynastycznego zachowały się stele, np. znajdująca się w Luwrze stela faraona Dżeta, oraz ślady świątyń. Lokalnym bóstwem Abydos był bóg zmarłych Chentiamentu ("Pierwszy z Zachodnich").

W czasach VI dynastii Abydos stało się miejscem kultu Ozyrysa. Bóstwo Chentiamentu zachowywało swoje znaczenie i przywileje jeszcze przez kilka wieków. Dopiero za panowania XI dynastii przeszło pod władanie Ozyrysa (Chentiamentu został utożsamiony z Ozyrysem – "Ten, który przewodzi Zachodnim"). Zgodnie z wierzeniami starożytnych Egipcjan w Abydos Izyda pochowała szczątki swojego męża zabitego przez Seta, według innych podań – jego głowę. Abydos stało się celem pielgrzymek; od czasów XII dynastii (1985-1795 p.n.e.) odbywały się tam słynne misteria ku czci Ozyrysa. Największy rozkwit miasta nastąpił w okresie panowania XIX dynastii.

Wśród ruin odkopanych w 1859 r. przez francuskiego archeologa Auguste Mariette i zachowanych do naszych czasów, pozostała świątynia przebudowana w latach 1300-1233 p.n.e. za czasów Setiego I i Ramzesa II. Sanktuarium złożone z 7 kaplic poświęcone było siedmiu bogom: po lewej stronie Ozyrysowi, Izydzie i Horusowi jako trójcy ozyriackiej. W środkowej części znajdowała się kaplica poświęcona Amonowi. Kolejne dwie umieszczone po prawej stronie były poświęcone Ptahowi, Re-Harakhty, ostatnia – Setowi. Ściany świątyni pokrywają reliefy przedstawiające króla z synem Ramzesem składających ofiary przodkom. Dwie tablice – jedna z czasów Setiego, druga z czasów Ramzesa II (ta w British Museum w Londynie) są bezcennym źródłem informacji o władcach Egiptu.

Achetaton

Tell el-Amarna – miejscowość nad środkowym biegiem Nilu, na jego wschodnim brzegu, około 320 km na południe od Kairu. Jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Egipcie. Około 1358-1340 p.n.e. faraon - reformator religijny Amenhotep IV (Echnaton) — zbudował tu, na dziewiczej ziemi, stolicę swego państwa, a zarazem główny ośrodek nowej religii. Po śmierci Echnatona miasto opuszczono. Pozostałości stolicy zostały zburzone, ale dostarczyły badaczom wiele cennych znalezisk. W centralnej dzielnicy zbudowano Wielką Świątynię i Wielki Pałac, a w pobliżu Archiwum Państwowe, w którym w 1887 roku odnaleziono tabliczki klinowe z korespondencją dyplomatyczną, tzw. Listy z Amarna. Zespół budowli państwowych otaczały willowe dzielnice urzędników, warsztaty, pracownie (m.in. należąca do Totmesa, w której odnaleziono słynne popiersie Nefertiti), kopalnie alabastru. W pobliżu miasta znajdują się dwa zespoły grobowców:

- północny, oddalony o około 3 km na północ, z grobowcami m.in.:

• Huya, nadzorcy królewskiego haremu i ochmistrza królowej Teje, bogato zdobiony płaskorzeźbami przedstawiającymi głównie sceny z uczt;
• Meri-Re, wielkiego kapłana, z płaskorzeźbą przedstawiająca Echnatona na tle Wielkiej Światyni i miasta;

- południowy, oddalony o około 8 km na południe, z grobowcami m.in.:

• Aj, wezyra Echnatona, bogaty zdobiony malowidłami przedstawiającymi najważniejsze sceny z życia wezyra, m.in. scenę odbierania ceremonialnych naszyjników z rąk Echnatona i Nefertiti;
• Mahu, szefa policji Echnatona, z płaskorzeźbami ilustrującymi wykonywanie obowiązków przez Mahu.

Od lat osiemdziesiątych XIX wieku prace wykopaliskowe prowadzili tu kolejno: Urbain Bouriant, W. M. Flinders Petrie i Ludwig Borchardt. Od nazwy miasta pochodzi nazwa stylu w sztuce egipskiej - okres amarneński.

Aleksandria

Zgodnie z tradycją i opisami historyków starożytnych miasto założył Aleksander Macedoński 7 kwietnia 332 roku p.n.e. według projektu Dejnocharesa, architekta znanego z przebudowy Efezu. Według opublikowanego w „New Scientist” artykułu autorstwa Alaina Verona i współpracowników z Uniwersytetu Paula Cezanne’a w Aix-en-Provence, miasto (pod nazwą Rhakotis) istniało w tym miejscu już od 2686 roku p.n.e., a Aleksander doprowadził jedynie do rozbudowy miasta i nazwał je swoim imieniem, co nie umniejsza zasług władcy Macedonii dla rozwoju tego miasta jako ośrodka handlu i kultury promieniującego na cały obszar basenu Morza Śródziemnego. W starożytności i w średniowieczu ośrodek życia kulturalnego i wielki port Morza Śródziemnego. Za rządów Ptolemeuszów był stolicą Egiptu, za czasów rzymskich siedzibą władz prowincji. Pod koniec starożytności jeden z czterech największych ośrodków chrześcijaństwa w basenie Morza Śródziemnego (pozostałe to Antiochia Syryjska, Konstantynopol i Rzym). Starożytni mówiąc o mieście stosowali zwrot Aleksandria przy Egipcie, a nie Aleksandria w Egipcie, bowiem pod względem prawno-administracyjnym nie stanowiła ona części Egiptu.

To tutaj działała największa biblioteka świata starożytnego założona przez Ptolemeusza I Sotera za radą Demetriusza z Faleronu. Biblioteka istniała prawdopodobnie od III w. p.n.e. przy Muzeum Aleksandryjskim (Muzejonie), ówczesnym odpowiedniku instytutu badawczo-naukowego. Ptolemeusz II Filadelfos przyczynił się istotnie do zgromadzenia wielu znaczących zbiorów. Nakazał przeszukania rejonu śródziemnomorskiego w poszukiwaniu pism, które uznawał za wartościowe. Niektóre wykupywano, inne tylko przepisywano. Każdy, kto wjeżdżał do Aleksandrii z jakąś księgą, musiał ją zostawić w depozycie biblioteki; odebrać mógł dopiero po jej skopiowaniu. Główną bibliotekę zwano Bruchejon, w Aleksandrii założono także mniejszą bibliotekę przy świątyni Serapisa – Serapejon. Bruchejon nie był dostępny dla wszystkich, księgi w nim znajdujące się mogli przeglądać tylko wybrani – najczęściej byli to uczeni. Zbiory przechowywane w Serapejonie były dostępne dla mieszkańców miasta. W roku 2004 polsko-egipski zespół archeologów ogłosił, że odkrył ruiny Bruchejonu.  Na przestrzeni dziejów doszło do licznych wydarzeń, w trakcie których część lub całość księgozbioru mogła ulec zniszczeniu.

Podczas inwazji Cezara na Egipt (48/47 p.n.e.) od okrętów egipskich zajął się ogniem pałac królewski, a następnie ogień przeniósł się na bibliotekę (Bruchejon). Prawdopodobnie nie wszystkie zbiory spłonęły, bo Serapejon został nienaruszony, ale na pewno spora ich część. W czasie pożaru spłonęło przypuszczalnie ok. 40 tys. woluminów. Według świadectwa historyka greckiego Plutarcha, wódz rzymski Antoniusz ofiarował królowej Kleopatrze tytułem rekompensaty 200 tys. woluminów z biblioteki w Pergamonie. W 115 n.e wybuchło antyrzymskie powstanie w cyrenajskiej diasporze żydowskiej. Wywołało to pogromy Żydów w Aleksandrii. W odwecie zwycięscy powstańcy całkowicie zniszczyli miasto jeszcze tego samego roku. Wydarzenia te są znane jako Wojna Kwietusa lub bunt wygnańców. Podczas kryzysu wieku III Aleksandria przechodziła z rąk do rąk. Znacznego zniszczenia miał dokonać Aurelian odbijając miasto z rąk separatystów królowej Zenobii w 272. W 391 zakazujące pogaństwa edykty cesarza Teodozjusza wywołały w mieście zamieszki, w wyniku których zburzono Serapejon. Nie jest jednak jasne, czy przy świątyni wciąż funkcjonowała jakaś większa biblioteka. Dzieła zniszczenia dokonał w 642 r. kalif Omar.

Aleksandria rozciągała się na mierzei oddzielającej Morze Śródziemne od jeziora Mareotis (obecnie Buhajrat Marjut), zbiornika zasilanego przez odnogi delty Nilu, którymi transportowane były do Wielkiego Portu aleksandryjskiego towary (głównie zboże) produkowane w Egipcie. Tamtędy też doprowadzano do miasta wodę pitną. Miasto miało kształt chlamidy i rozciągało się na długości 30 stadiów (około 5,5 km), przy czym szerokość zabudowy między morzem a jeziorem sięgała 8 stadiów (około 1,5 km). Główna ulica miasta – szerokości 1 pletra (około 30 m) „Droga Kanopijska” – przemierzała Aleksandrię wzdłuż od Nekropolis na zachodzie aż po Bramę Kanopijską przed leżącym już za murami przedmieściem Eleusis. Wszystkie ulice przecinały się pod kątem prostym.

Wśród budowli wymieniano przede wszystkim Museion obejmujący sale teatralne, pracownie uczonych, jadłodajnię, zoo, oraz wielką bibliotekę założoną przez Ptolemeusza Sotera. Dyrektorem Museionu był kapłan mianowany przez królów, a w czasach rzymskich przez cesarzy. Najpiękniejszą budowlą miasta był Gimnazjon z portykiem długości stadionu (ok. 180 m). Obok znajdował się Paneion, czyli Belweder, ze świątynią Pana. Z jego szczytu rozciąga się widok na całe miasto.

Nad brzegiem morza rozciągała się dzielnica Basileia, gdzie mieściły się pałace (np. Pałac Lochias) i inne budowle wznoszone przez władców. Znajdował się tam także niewielki i zamknięty port królewski. W skład budowli królewskich wchodziła też Soma, nekropola królewska, gdzie znajdować się miał także grobowiec Aleksandra. U wejścia do Wielkiego Portu znajdowała się wyspa Faros ze słynną i uznawaną za jeden z siedmiu cudów świata latarnią morską, a naprzeciwko portu królewskiego niewielka wysepka Antyrodos. Na łuku nadbrzeży portowych (Emporion) przed wielką groblą łączącą ląd stały z Faros, a zwaną Heptastadionem, znajdował się teatr, a obok niego Poseidonion. Po zachodniej stronie Heptastadionu rozciągał się port Eunostos i niewielki sztuczny port Kibotos, gdzie znajdowały się arsenały miejskie.

Za Kibotos przecinał miasto kanał żeglowny łączący port z Jeziorem Mareotis, a za nim rozciągała się dzielnica Nekropolis z licznymi ogrodami, grobowcami i miejscami mumifikacji zwłok. Nad kanałem od strony miasta wznosił się Serapeion, najsłynniejsza świątynia aleksandryjska poświęcona Serapisowi, patronowi miasta. Na wschodzie, za murami, rozciągała się, ufundowana przez cesarza Augusta dzielnica Nikopolis z amfiteatrem i stadionem. Około 200 p.n.e. Aleksandrię zamieszkiwało 500 tys. osób. Była stolicą Egiptu przez blisko tysiąc lat, tj. do 641 naszej ery, kiedy to kraj został podbity przez muzułmanów. W późniejszych wiekach, po przeniesieniu stolicy do Kairu, stopniowo traciła na znaczeniu, by ponownie odzyskać swą pozycję w czasach nowożytnych. W Aleksandrii powstała grecka Septuaginta, pierwsze tłumaczenie Starego Testamentu dokonane przez Żydów aleksandryjskich. O Aleksandrii i jej mieszkańcach można znaleźć wzmianki w Biblii. Aleksandryjczycy, czyli Żydzi z Aleksandrii, znajdowali się wśród tych, którzy toczyli spór ze świętym Szczepanem przed jego rozprawą. Aleksandria była rodzinnym miastem Apollosa. Z miasta pochodziły również dwa statki, którymi święty Paweł podróżował jako więzień do Rzymu.

Asuan

Przez większość starożytności Asuan był bardzo ważnym miastem starożytnego Egiptu. W 331 p.n.e. znalazł się w państwie Aleksandra Wielkiego, a po jego rozpadzie w Państwie Ptolemeuszów. Cesarz Oktawian August przyłączył Egipt wraz z Asuanem do Imperium rzymskiego. W pobliżu, znajduje się starożytny kamieniołom sjenitu (czerwonego granitu), w którym znaleziono fragmenty rzeźb i nieukończony największy obelisk. Powyżej, na Nilu zbudowano Wysoką Tamę.   

Awaris

Starożytne miasto w północno-wschodniej części delty Nilu, stolica Hyksosów, władców starożytnego Egiptu z XV i XVI dynastii. Obecnie na miejscu tego miasta leży miasto Tell el-Dabaa. W Tell el-Dabaa odkryto ruiny budowli pokrytych reliefami z przedstawieniami króla oraz napisami hieroglificznymi oraz fresków w stylu późnominojskim, które zdobiły ściany pałacu. W Awaris znajdowała się świątynia Seta, boga opiekuńczego dynastii hyksoskiej. Około roku 1670 p.n.e. pod względem populacji Awaris wyprzedziło Babilon i było największym miastem świata (dane szacunkowe).

Bubastis

Było głównym centrum kultu bogini Bastet i stolicą 18 nomu Am-Khent Dolnego Egiptu. Stało się królewską rezydencją za czasów Szeszonka I z XXII dynastii[1]. Największy rozkwit osiągnęło w czasach XXII i XXIII dynastii. Początek schyłku rozpoczął się wraz z inwazją Persów pod koniec XXVI dynastii, za czasów Kambyzesa, pierwszego władcy z dynastii Achemenidów. Ruiny Bubastis leżą niedaleko współczesnego miasta Az-Zakazik.

Dahszur

Nekropola staroegipska z okresu Starego i Średniego Państwa, położona około 3 km na południe od nekropoli w Sakkara. Znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Zbudowano tu 5 piramid: dwie króla Snofru (ojca Cheopsa) z IV dynastii, z okresu Starego Państwa (zbudował on jeszcze dwie piramidy w Seila i Meidum), oraz trzy: Amenemhata II, Senusereta III i Amenemhata III z XII dynastii, z okresu Średniego Państwa. Piramidy owe zbudowane zostały z cegły mułowej jedynie z oblicowaniem wapiennym, co po rozebraniu licówki spowodowało ich niemal całkowity rozpad. Piramidy Snofru w Dahszur, pod względem wielkości zajmują trzecie i czwarte miejsce po piramidach Cheopsa i Chefrena. Często określa się je mianem: Czerwonej i Łamanej.

Deir el-Bahari

„Klasztor Północny” – obecnie jest to stanowisko archeologiczne w Górnym Egipcie leżące na zachodnim brzegu Nilu naprzeciw Karnaku w wielkim zakolu skalnym utworzonym przez urwisko płaskowyżu Pustyni Libijskiej. Na południe wznosi się najświętsza z tebańskich gór - Góra Północna. Jest to szczególnie gorące i suche miejsce. Znajduje się tu kilka wspaniałych zabytków: świątynia Hatszepsut, świątynia grobowaMentuhotepa II, świątynia Totmesa III, w sąsiedniej dolince znajduje się grobowiec-skrytka DB-320, w której ukryto mumie największych faraonów XVII, XVIII, XIX i XX Dynastii, m.in. Totmesa II, Amenhotepa I, Setiego I i Ramzesa II. Na terenie świątyni Hatszepsut znajduje się kilka starszych grobowców (królowych Neferu, Meryt-Amon), pod jej dziedziniec "wkopał się" ze swoim grobowcem także budowniczy świątyni Hatszepsut - Senenmut.

Świątynia Hatszepsut zwana "Świątynią Milionów Lat" to egipska budowla sakralna zbudowana u stóp gigantycznej ściany skalnej w Deir el-Bahari (Teby) w XV w. p.n.e. przez budowniczego Senenmuta jako świątynia grobowa królowej Hatszepsut. Świątynia, w znacznej części wykuta w skale, składa się z trzech, ułożonych kaskadowo, połączonych ze sobą rampami tarasów, które zakończone były portykami. Rampy zdobione były cokołami. Droga do najniższego tarasu, prowadziła pomiędzy obeliskami i posągami sfinksów. Drugi taras ozdobiony był licznymi reliefami, przedstawiającymi sceny z życia królowej. Na górnym tarasie znajdował się dziedziniec z wejściami do Komór Odrodzenia Hatszepsut i jej ojca. Na środkowym tarasie z lewej strony zbudowano kaplicę Hathor, a po prawej Anubisa. Głowice w kaplicy bogini Hathor wykonane są w kształcie instrumentu sistrum (atrybut bogini Hathor) i ozdobione wizerunkiem twarzy bogini. Powyżej umieszczone są dwie kobry obramowane wolutami. Przed kolumnami trzeciego tarasu stały posągi Ozyrysa. Obecnie pozostały po niej tylko ruiny. Rekonstrukcja świątyni wykonywana jest przez polską misję archeologiczną. Prace zostały rozpoczęte w 1961 roku, w pierwszym okresie kierował nimi profesor Kazimierz Michałowski. W 2002 roku świątynia została udostępniona zwiedzającym.

Dendera

Miasto istniało już w okresie Starego Państwa. Najlepiej zachowanym zabytkiem na terenie Dendery jest świątynia Hathor. Jej budowę rozpoczęto za panowania Ptolemeusza IX a zakończono w czasach Nerona. Świątynia stanęła na miejscu starszej budowli, pochodzącej najprawdopodobniej z czasów Cheopsa. Plan zachowanej do dnia dzisiejszego budowli mocno się różni od klasycznych budowli egipskich. Świątyni nie poprzedzają pylony, nie ma też dziedzińca z portykami. Budowla została zwrócona fasadą w kierunku Nilu. Dziedziniec otoczony murem poprzedza wejście do pronaosu (dużej sali ozdobionej 24 kolumnami). Za nim znajduje się sala hypostylowa, zamknięta po bokach pomieszczeniami magazynowymi, pracownią perfum, skarbcem itp. Za nią umieszczono salę ofiarną i pomieszczenie poprzedzające sanktuarium. Wokół sanktuarium biegnie pasaż z 11 kaplicami, poświęconymi różnym bóstwom i symbolom religijnym. Na dachu, dostępnym schodami znajdującymi się przy murze, pomiędzy salą hypostylową a kaplicami, zbudowano kiosk Nowego Roku. Kolumny sali hypostylowej i pronaosu zdobione są hatoryckimi głowicami. Sufit jednej z kaplic w kiosku pokrywał okrągły fresk z symbolicznym wyobrażeniem nieba: gwiazdozbiorów, planet i gwiazd, tzw. Zodiak z Dendery (oryginał znajduje się obecnie w Luwrze w Paryżu, w świątyni pozostawiono kopię). Podobne przedstawienie, jednak na planie kwadratu, znajduje się w sali hypostylowej. Świątynia poprzedzona została mammisi Augusta. Pomiędzy nim a murem otaczającym świątynię zachowane są ruiny kościoła koptyjskiego. Na południe od świątyni znajdują się ruiny niewielkiej świątyni Izydy, na zachód – święte jezioro.

Dolina Królów

Biban el-Muluk – część nekropolii tebańskiej, dolina położona na terenie Teb Zachodnich będąca miejscem spoczynku królów Egiptu w okresie od XVIII do XX dynastii. Pierwszym faraonem, który nakazał budowę swojego grobowca w dolinie, z dala od znanych nekropolii, był Totmes I, ostatnim - Ramzes XI. Grobowce w Dolinie, to wykutew skale kompleksy grobowe, składające się z ciągu licznych korytarzy i sal. Już w czasach współczesnych faraonom, wiele grobów zostało otwartych i ograbionych. Proceder ten trwał przez wieki. Z tego też powodu już w czasach panowania faraonów zdarzały się sytuacje przenoszenia mumii, mające na celu ochronę ich przed zbezczeszczeniem. Współczesnym badaczom udało się odnaleźć tylko jeden niesplądrowany grobowiec – Tutanchamona. W Dolinie Królów odkryto nie tylko miejsca pochówku, ale i niedokończone komory grobowe. Sama dolina to właściwie dwie doliny położone obok siebie, zachodnia jej część zwana po prostu Doliną Zachodnią (WV) lub Doliną Małp oraz część wschodnia (KV), zwana Doliną Wschodnią. W sumie archeolodzy natrafili na 64 grobowce oraz 20 rozpoczętych i nieukończonych budowli. Pierwszy plan doliny sporządził w 1738 roku Richard Pococke, angielski duchowny i podróżnik. John Gardiner Wilkinson w 1827 roku zaproponował ponumerowanie grobowców. Nadano im numery od 1 do 21 rozpoczynając od wejścia do doliny i posuwając się w kierunku wschodnim. Pozostałe numery – od 22 do 64, nadawano systematycznie po odkryciu kolejnego grobowca (ostatni numer KV64 nadano grobowcowi odkrytemu w styczniu 2011 roku na ścieżce prowadzącej do grobu Totmesa III). Numery poprzedzone są literami lokalizującymi położenie grobowca w Dolinie Wschodniej lub Zachodniej.

Grobowiec Tutanchamona

Grób KV62 - został odkryty 26 listopada 1922 roku przez Howarda Cartera, który prowadził prace w imieniu lorda Carnarvona. Po szesnastu latach odkrył to na co czekał. Było to sensacyjne odkrycie, bowiem po raz pierwszy udało się znaleźć grób z pełnym wyposażeniem. Mumia króla spoczywała w sarkofagu wykonanym z kwarcytu w trzech mumiokształtnych trumnach: pierwsze dwie wykonane były ze złoconego drewna (druga dodatkowo zdobiona była szkliwem), trzecia została wykonana ze złota. Ozdobiono ją inkrustacjami z kamieni: turkusów, lapis lazuli, karneoli. Złota maska okrywająca mumię, inkrustowana elementami z masy szklanej, oddawała rysy młodego króla. Na czole umieszczono królewski ureusz - głowy kobry i sępa - symbol władzy królewskiej, mający zapewnić ochronę zmarłemu. Sztuczna broda z zagiętym końcem symbolizuje związek faraona z Ozyrysem (na wizerunkach żywych faraonów broda ma koniec ścięty prosto). Budowa grobowca różni się od typowych grobowców królewskich. Biorąc pod uwagę młody wiek zmarłego króla wysnuto teorię, że jest to przebudowany w pośpiechu grobowiec dostojnika państwowego lub arcykapłana na miejsce spoczynku faraona. Do wnętrza grobowca prowadzi 16 stopni, za nimi ciągnie się długa pochylnia wchodząca do przedsionka, z którego można przejść do bocznej komory, zwanej Aneksem i komory grobowej. Komora grobowa łączy się jeszcze z pomieszczeniem nazwanym Skarbcem. Większość znalezionych przedmiotów, to wyroby rzemieślnicze i jubilerskie; meble, kaplice, rydwany, posągi, broń, biżuterię, naczynia i inne - zdaniem starożytnych Egipcjan - niezbędne przedmioty w życiu pozagrobowym. W grobowcu (w skarbcu) znaleziono też mumie maleńkich dzieci – dziewczynek, najprawdopodobniej zmarłych w niemowlęctwie córek faraona oraz miniaturową trumnę zawierającą pukiel włosów i inskrypcję z imieniem królowej Teje. Dzisiaj większość wyposażenia grobowca znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze. Paradoksem jest fakt, że najwięcej naszych informacji o sztuce Egiptu, koncepcjach teologicznych i obrzędach z okresu Nowego Państwa pochodzi właśnie z okresu krótkiego panowania Tutanchamona, króla, który nie odegrał w historii Egiptu znaczącej roli. Dodać trzeba, że grobowiec był dwukrotnie okradany w starożytności. Po rabunkach sporo przedmiotów umieszczono pospiesznie w nieładzie w różnych miejscach.

Grobowiec Setiego I

KV17 - został odkryty 16 października 1817 r. przez Giovanniego Belzoniego. Ma jedną z najbardziej skomplikowanych konstrukcji wśród grobowców znalezionych w Dolinie Królów. Składa się z szeregu komnat połączonych schodami i rampami, tworzących najdłuższy i najgłębszy grób w dolinie. Znaleziony w komorze grobowej sarkofag znajduje się obecnie w Muzeum Soane w Londynie, mumii w nim już nie było - została przeniesiona do skrytki w Deir el-Bahari. Ściany grobowca pokryte są licznymi freskami, przedstawiającymi króla przed wizerunkami bóstw oraz scenami z ceremonii pogrzebowych.

Grobowiec Amenhotepa II

KV35 – został odkryty 9 marca 1898 r. przez Victora Loreta. Jest to długi tunel, z licznymi stopniami, pochylniami prowadzącymi do pomieszczenia z kolumnami. Samo pomieszczenie nie ma specjalnych ozdób. W ścianie prostopadłej do wejścia z tunelu znajduje się przejście do drugiego korytarza, znów prowadzącego w dół, do komory grobowej. Ściany komory zdobią freski, przedstawiające króla przed Ozyrysem, Anubisem i Hathor oraz sceny Amduat (księgi o zaświatach). Sufit zdobi polichromia przedstawiająca rozgwieżdżone niebo. Odnaleziony w komorze sarkofag był nienaruszony. Do komory przylegają cztery boczne pomieszczenia, w których odkrywca grobowca znalazł kilkanaście mumii władców i ich rodzin z czasów XVIII, XIX i XX dynastii.

Grobowiec Ramzesa I

KV16 - odkryty w 1817 roku przez Giovanniego Belzoniego. Niewielki, ale bogato zdobiony malowidłami Księgi Bram. W komorze grobowej zachował się granitowy sarkofag.

Grobowiec Ramzesa IV

KV2 - był znany w starożytności. Do komory grobowej, systemem schodów i ramp, prowadzi długi, prosty korytarz. Na ścianach korytarzy i ramp zachowały się w dobrym stanie polichromie. Pierwszy korytarz zdobiony jest scenami z Litanii Ra i portretami króla przed Re. Dalsza część dekoracji to sceny z Księgi Jaskiń i Księgi umarłych. W komorze z sarkofagiem polichromie przedstawiają sceny z Księgi Bram i Księgi Amduat, na sklepieniu umieszczono obrazy z Księgi Nieba. W bocznych komorach przedstawiono wizerunki króla i całe wyposażenie grobowe. Mumia króla jeszcze w starożytności została przeniesiona do grobowca Amenhotepa II.

Grobowiec Ramzesa V i Ramzesa VI

KV9 - w czasach rzymskich znany był jako grób Memnona, Ekspedycja Napoleońska nazwała go La Tombe de la Metampsychose. Jest to grobowiec nie ukończony. Długi korytarz prowadzi przez salę kolumnową do niedokończonej komory grobowej. Brakuje też dodatkowych pomieszczeń. Ściany korytarzy i komór zdobią polichromie ilustrujące Księgi Bram, Jaskiń, Nieba, Amduat i inne. Mumie faraonów znaleziono w grobowcu Amenhotepa II. Nie odnaleziono sarkofagów.

Grobowiec Merenptaha

KV8 - odkryty w 1903 roku przez Howarda Cartera. Przy wejściu znajdują się płaskorzeźby Izydy i Neftydy.

KV47 do KV32

KV47 – grobowiec Siptaha jest grobowcem o planie typowym dla czasów XIX dynastii. Jest ciągiem korytarzy i sal biegnących wzdłuż osi z licznymi komorami bocznymi, salą kolumnową oraz sklepioną komorą grobową, znajdującą się pod koniec całego kompleksu. Budowniczowie, wykuwając, z założenia komorę grobową, przebili się do jednej z nie dekorowanych bocznych komór z grobowca Tia KV32. Prawdopodobnie po wstępnej analizie położenia obu grobowców, zmieniono plan i kontynuowano pracę. Miejsce przebicia zabudowano, a w miejscu tym wykonano korytarz, przedłużając i pogłębiając grobowiec. Komora grobowa została wykonana kilkanaście metrów dalej.

KV11 do KV10

KV11 – grobowiec zaplanowany dla Setnachta, położony jest w południowo-wschodniej części Doliny. Podczas wykuwania korytarzy wzdłuż wytyczonej osi, budowniczowie przebili się do jednej z bocznych komór, położonego obok grobowca KV10, należącego do Amenmesa. Prace natychmiast przerwano. Dla Setnachta powiększono istniejący już grobowiec KV14, należący do Tauseret. Syn i następca Setnachta – Ramzes III rozkazał rozbudować niedokończony grobowiec KV11 dla siebie. Budowniczowie zmienili plany, przesuwając jego oś i przedłużając cały kompleks o kilkanaście metrów. Powstał w ten sposób jeden z najdłuższych grobowców w Dolinie.

KV9 do KV12

KV9 – grobowiec Ramzesów V i VI, położony w centralnej części Doliny jest jednym z najdłuższych, a jednocześnie jednym z kilku o najprostszej konstrukcji. Na końcu długiego ciągu prostych korytarzy, przedzielanych bramami, znajduje się komora grobowa, sala częściowo podparta czterema filarami z centralną częścią o sklepionym suficie i obniżonej podłodze. W czasie wykuwania końcowych partii całego kompleksu, budowniczowie przebili się do ostatniej komory grobowca KV12, znajdującej się powyżej. W wyniku korekty planu obniżono sufit korytarza, wykuto zstępującą podłogę i obniżono całość położenia komory grobowej omijając w ten sposób grobowiec położony powyżej.

W 1979 nekropolia została wpisana na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Dolina Królowych

Biban al-Harim - część nekropolii tebańskiej, dolina położona w Tebach Zachodnich, na lewym brzegu Nilu, południe od Doliny Królów. Pochowano tam żony królów Egiptu i niektórych książąt z czasów końca XVIII - XX dynastii. Część grobowców znana była już wcześniej, ale większość została odkryta przez włoskich archeologów na początku XX wieku, w latach 1903–1905. Odnaleziono 98 grobowców, wzorem grobów znalezionych w Dolinie Królów także ponumerowano, oznaczając je symbolem QV. Większość z nich jest mocno zniszczona lub nieukończona, część w minionych latach używano jako stajni (taki los spotkał grobowiec królowej Tahiti - Titii), niektóre były spalone. Do najpiękniejszych i najbardziej znanych należy grobowiec królowej Nefertari - żony Ramzesa II (QV66) oraz grobowce synów Ramzesa III, Amonherchopszefa (QV55) i Chaemuaseta (QV44). Zdobią je wielobarwne polichromie nawiązujące do obrzędów religijnych związanych z przejściem w zaświaty. W 1979 nekropola została wpisana na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Edfu

W czasach Starego Państwa pełniło rolę strażnika tzw. "bramy elefantyjskiej", chroniącej południową granicę państwa. Zamożność miasta wynikała z jego położenia na szlaku handlowym przez Pustynię Arabską nad Morze Czerwone i bliskości południowej granicy, oraz do Doliny Królów. Już w starożytnym Egipcie Edfu było ośrodkiem kultu Horusa. Budowę świątyni w miejscu wcześniejszej świątyni z czasów Nowego Państwa rozpoczął w 237 p.n.e. Ptolemeusz III, a zakończona została około roku 60 p.n.e. w czasach panowania Ptolemeusza XII. Należy ona aktualnie do najlepiej zachowanych egipskich budowli sakralnych z tego okresu i jest drugą co do wielkości spośród zachowanych świątyń w Egipcie (największą zachowaną świątynią jest Karnak). Jej ogromne pylony wysokości 35 m, szerokości 35 m i długości 137 m należą do największych. Relief zdobiący ścianę pylonów przedstawia Ptolemeusza XII zabijającego wrogów Egiptu w obecności Horusa i Hathor. Za pylonami wybudowano dziedziniec otoczony kolumnadą. Przejście przez pronaos prowadzi do sali hypostylowej. Dalej znajduje się sanktuarium. Długość całej świątyni wynosi 137 m, a jej szerokość to 79 m. Do dziś zachowała się w tej świątyni sala biblioteczna z wyrytym na ścianie katalogiem książek, zawierającym 21 działów.

Na zachód od świątyni Horusa znajduje się tzw. Tell (Kom), miejsce badań archeologicznych z lat 1937-1939 prowadzonych przez trzy kompanie wykopaliskowe archeologicznej misji polsko-francuskiej Uniwersytetu Warszawskiego i Francuskiego Instytutu Archeologii Wschodu w Kairze. Badania te, kierowane przez Kazimierza Michałowskiego, doprowadziły do odnalezienia cmentarzyska z okresu archaicznego. Na cmentarzysku tym znajduje się wiele grobowców rodzinnych z okresu Starego Państwa, z których najważniejsza jest mastaba Isi. Odkryte groby zbiorowe z okresu Średniego Państwa cechują się niespotykaną przedtem formą katakumb i pseudokolumbariów. Na szczycie tellu odkryto warstwy ptolemejsko-rzymskie i koptyjskie. Dają one obraz życia ludności rzemieślniczej i drobnokupieckiej zamieszkującej zachód miasta oraz urbanistyki tego okresu. Wśród znalezisk pochodzących z tych warstw należy wymienić rzymskie łaźnie publiczne i prywatne, mury obronne, dom lekarza-farmaceuty z III w. p.n.e. i pracownię rzeźbiarza z II w. p.n.e. Odnaleziono także greckie, łacińskie i koptyjskie ostraka i papirusy. Większość odnalezionych zabytków sztuki i kultury materialnej znajduje się obecnie w warszawskim Muzeum Narodowym.

Elefantyna

Wyspa na rzece Nil, poniżej pierwszej katarakty. Ma około 1200 m długości i 400 m szerokości w najszerszym miejscu. Elefantyna znajduje się na granicy Egiptu i Nubii i w czasach starożytnych stanowiła punkt przeładunkowy dla statków, a także stanowisko obronne dla miasta. Według mitologii egipskiej, na wyspie tej zamieszkiwał Chnum, bóg katarakt o baraniej głowie. Bóg ten kontrolował wody Nilu ze swoich jaskiń pod wyspą. Był czczony jako jeden z trójki, w której skład wchodził on, jego żona Satis i jego córka Anuket. Istnieją dowody na to, że świątynia Chnuma znajdowała się na wyspie już podczas panowania III dynastii. Także na południowym krańcu wyspy, znajdują się ruiny późniejszej świątyni Chnuma, która została całkowicie przebudowana w okresie 30. dynastii. Wykopaliska prowadzone przez Niemiecki Instytut Archeologiczny doprowadziły do wielu odkryć, w tym do odnalezienia zmumifikowanego barana - Chnuma. Znaleziska można obejrzeć w muzeum na Elefantynie.

Na wyspie odnaleziono również artefakty pochodzące z czasów przed istnieniem dynastii. Najstarsze obecne na wyspie ruiny to granitowa piramida schodkowa z czasów trzeciej dynastii oraz mała kaplica, zbudowana przez lokalnego władcę z szóstej dynastii - Hekayiba. Do innych zabytkowych znalezisk z Elefantyny zaliczyć można fragmenty Kalendarza Elefantyńskiego, datowanego na czasy panowania Tutmosisa (Totmesa) III. Stela ta jest jednym z trzech dokumentów staroegipskich wykorzystanych dla celów datowania sotisowego. Istnienie cyklu Sotisa potwierdzają podwójnie datowane dokumenty wspólnoty żydowskiej, które odkryto także na Elefantynie. Znajduje się tam również jeden z najstarszych nilometrów w Egipcie. Nilometr ten został zrekonstruowany w czasach starożytnego Rzymu i był używany jeszcze w XIX wieku. Dziewięćdziesiąt stopni, które prowadzą do rzeki, jest ponumerowanych cyframi arabskimi, rzymskimi oraz za pomocą egipskich hieroglifów. Przed rokiem 1822, na Elefantynie znajdowały się świątynie Tutmosisa III oraz Amenhotepa III, lecz zostały zniszczone w czasie panowania osmańskiego.

Fajum

Oaza w północnym Egipcie, na Pustyni Libijskiej. Najstarsze, odkryte ślady osadnictwa pochodzą z czasów paleolitu. Z okresu neolitu pochodzą kultury fajumskie określane jako Fajum A i Fajum B. Zorganizowany proces zagospodarowywania Fajum rozpoczął założyciel XII dynastii Amenemhat I około 1980 p.n.e. W okresie Średniego Państwa, faraon XII dynastii Sesostris II polecił wykonać system kanałów nawadniających wokół oazy. Dzieło było kontynuowane przez jego następców, zwłaszcza przez Amenemhata III (Amenemes III). Dzięki temu, teren ten stał się najbardziej żyznym obszarem Egiptu. Zachowane zabytki pochodzą z czasów XII dynastii (piramidy, świątynie, zwoje papirusów). Ośrodek kultu boga Sobka. Cenniejsze zabytki oazy to: piramidy władców XII dynastii (XX-XVIII w. p.n.e.) w Hawara i Al-Lahun, świątynie z tego okresu w Maadi (gr. Narmutis), świątynia grobowa - "labirynt" w Hawara, ruiny Szedet (gr. Krokodilopolis) z resztkami świątyni Sobka. Odkryto tu również portrety mumiowe, powstające w Egipcie za czasów rzymskich (I – IV wiek n.e.), które w 1888 odnalazł angielski archeolog W. M. Flinders Petrie.

File

Wyspa na Nilu na wysokości I katarakty. W starożytnym Egipcie wierzono, że pierwszym kawałkiem lądu, który wynurzył się z wód Chaosu, była właśnie wyspa File. Najstarsze odkryte na wyspie ruiny datowane są na IV wiek p.n.e. W czasach Ptolemejskich i rzymskich na wyspie wybudowano wielką świątynię Izydy - mammisi, kaplice Ozyrysa i Horusa, świątynie Hathor, Imhotepa oraz kiosk (pawilon) Trajana i kaplicę Augusta. Budowę świątyni Izydy rozpoczął Nektanebo I, król XXX dynastii. W okresie rządów greckich i rzymskich świątynia została rozbudowana. Świątynia na File była jednym z najdłużej istniejących miejsc kultu pogańskiego, została zamknięta dopiero w połowie VI wieku z rozkazu cesarza Justyniana. Do wnętrza świątyni prowadzi przejście pomiędzy dwoma pylonami o wysokości 18,0 m. Pylony ozdobione są reliefami ukazującymi króla Ptolemeusza XII zabijającego wrogów. Na dziedzińcu, po zachodniej jego stronie znajduje się mammisi z czasów Ptolemeusza Euergestesa II i Ptolemeusza XII. Za dziedzińcem, po przejściu przez drugi pylon o wysokości 22,0 m, dochodzi się do sali hypostylowej. Wewnątrz sanktuarium znajduje się otoczony kilkoma salami naos z kryptą. Położony nad brzegiem Nilu pawilon (kiosk) Trajana (z początku II wieku) to portyk o 14 kolumnach. Służył on jako miejsce wypoczynku podczas ceremonii kultowych. Budowla ta należy do najmniej zniszczonych. Zespół świątynny był ostatnim miejscem kultu wierzeń egipskich.

Wybudowanie Wysokiej Tamy w Asuanie spowodowało spiętrzenie wód Nilu. Skutkiem tego, wyspa przez około 9 miesięcy w roku jest zatopiona. Z tego powodu świątynia w znacznym stopniu uległa zniszczeniu. Przede wszystkim ucierpiała polichromia. Działania UNESCO doprowadziły do uratowania zabytku. W 1970 r. rozpoczęto prace, które doprowadziły do przeniesienia i rekonstrukcji zespoły świątynnego Izydy na wyżej położonej wyspie Agilkia. Prace zakończono w 1980 r. W 1979 zabytki z wyspy File zostały wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Giza

Giza znana jest jako miejsce jednych z najbardziej imponujących budowli starożytności, powstałych na tym terenie w większości w XXV w. p.n.e., przy czym słynne Piramidy w Gizie oddalone są o ok. 8 km od centrum starożytnej Gizy. Kompleks piramid oraz pozostałości państwa były atrakcją turystyczną już w starożytności, kiedy niektóre z budowli liczyły 2000 lat. Piramidy w Gizie obejmują dwie największe piramidy zbudowane w starożytnym Egipcie (piramidę Cheopsa i piramidę Chefrena) oraz mniejszą piramidę Mykerinosa. Wszystkie mają kształt ostrosłupa na podstawie kwadratu. Największą z nich jest piramida Cheopsa – w starożytności "Horyzont Cheopsa" – jeden z siedmiu cudów świata. Ma podstawę o boku 230 m i wysokość 147 m. Piramida Chefrena, ("Wielki jest Chefren"), jest wysoka na 137 m, piramida Mykerinosa ("Boski jest Mykerinos") ma tylko 65 metrów wysokości. Wokół tych piramid pobudowano szereg mniejszych, przeznaczonych na grobowce królowych i dostojników państwowych. Piramida Chefrena wyróżnia się ustawioną obok niej, przy dolnej świątyni grobowej, monumentalną rzeźbą Sfinksa. Został on wyrzeźbiony w olbrzymim bloku skalnym. Sfinks ma ciało lwa i głowę faraona osłoniętą szeroką chustą nemes. Rzeźba ma długość 73 m i wysokość 20 m. Jest to pierwsza monumentalna rzeźba w sztuce egipskiej. Późniejsze świątynie były zdobione potężnymi posągami władców ustawianych najczęściej po obu stronach wejścia. We wnętrzu dolnej świątyni grobowej odnaleziono posąg Chefrena wykonany z ciemnego diorytu. Przedstawia on faraona siedzącego na tronie. Nogi tronu zostały wyrzeźbione jako figury lwa, a sam tron zdobiony jest reliefem przedstawiającym heraldyczny emblemat Sema-taui, symbolizujący połączenie Obu Krajów, Górnego i Dolnego Egiptu. Głowę Chefrena obejmują skrzydła Horusa, który chroni władcę. Rzeźba ta znajduje się w Muzeum w Kairze.

Najbardziej oryginalny wystrój wnętrz zachował się w piramidzie Mykerinosa. Zachowane w dolnej świątyni rzeźby przedstawiają króla wraz z boginią Hathor z krowimi rogami obejmującymi tarczę słoneczną i uosobieniem jednego z nomów egipskich. Triady Mykerinosa, to najstarsze zachowane w Egipcie kompozycje trzech postaci. W grobowcu znaleziono także posąg Myrekinosa z jego żoną. Jest to nietypowe, jak na kanon egipski przedstawienie postaci. Artysta nie tylko zrównał wzrostem króla i królową, ale ukazał zażyłość pomiędzy małżonkami poprzez gest, w którym królowa obejmuje króla prawą ręką. Obydwie postaci ukazane są w lekkim wykroku, czyli w postawie zastrzeżonej dla posągów mężczyzn. Rzeźba ta znajduje się w Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie. Cały zespół grobowy wybudowano z różnego rodzaju kamienia. Dziedzińce wyłożono czarnym bazaltem, kolumny i filary wykonano z czerwonego granitu, ściany miały biały kolor użytych do budowy wapieni i alabastru. Wnętrze pokryte było licznymi inskrypcjami wykutymi w kamieniu. Do wejścia do grobowców, umieszczonych po wschodniej stronie budowli, prowadziły długie rampy w kierunki Nilu. Zakończenie rampy stanowi budowla w kształcie świątyni. Jest ona umieszczona na granicy pól uprawnych, odgrywała rolę przystani dla podpływających barek.

Obok piramid budowano podziemne pomieszczenia dla barek, które mogły służyć za życia faraona do ceremonialnych podróży po Nilu, a po śmierci były identyfikowane z świętą barką, służącą do podróży po niebie w zaświatach. Przy piramidzie Cheopsa została odnaleziona używana barka, możliwe, że stosowano je do transportu zwłok faraona, jednak inskrypcja zamieszczona na barce wskazuje na to, że ta została umieszczona przez następcę Cheopsa. W 1979 kompleks budowli starożytnych został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Heliopolis

Prastare miasto w starożytnym Egipcie, stolica XIII nomu Dolnego Egiptu, ważny ośrodek religijny, centrum kultu Re, później Atuma-Re-Chepri i Re-Horachte, oraz miejsce ukształtowania się tzw. kosmogonii heliopolitańskiej, będącej podstawą wiary starożytnych Egipcjan. Miasto w starożytnych tekstach nazywane było „Świątynią Dziewiątki Bogów”, przy czym pod określeniem „dziewiątka” rozumiano nie tylko dziewięć podstawowych bóstw teologii heliopolitańskiej, ale cały panteon bogów (Enneada z Heliopolis). Miasto określano także „Kołyską Bogów”, gdyż to tutaj, zgodnie z wierzeniami, na początku świata istniał nieruchomy ocean – Nun, z którego wyłonił się bóg – stworzyciel Atum-Re. On to przez samozapłodnienie zrodził pierwszych bogów. Heliopolis nigdy formalnie nie spełniało funkcji centrum politycznego, natomiast było centrum życia religijnego. O dziejach miasta aż do panowania IV dynastii nic nie wiemy. Miasto zyskało wybitnie na znaczeniu, kiedy to władcy Egiptu z IV dynastii zaczęli tytułować się Synami Słońca. Szczytowy okres znaczenia miasta przypadł na czasy V dynastii. W tym też czasie kapłani boga słońca Re z Heliopolis zdobyli duże wpływy polityczne i religijne, które trwały dalej, w większym czy mniejszym stopniu, do końca istnienia starożytnej cywilizacji egipskiej. Urząd arcykapłana w Heliopolis był wysoce nobilitujący, dlatego też często był piastowany przez członków rodziny panującej. Do arcykapłanów należeli m.in. Imhotep z okresu III dynastii i Rahotep z okresu IV dynastii. Nowi władcy Egiptu przybywali do Heliopolis, by uzyskać zatwierdzenie swojej władzy. Miasto utrzymało swoje duże znaczenie także w okresie XII dynastii i później, kiedy to straciło wpływy polityczne na rzecz rosnących w siłę Teb (o których mówiono „Heliopolis Południa”). Niemniej pozostało jednym z najważniejszych ośrodków kultowych starożytnego Egiptu, aż do zdobycia miasta przez Aleksandra Wielkiego w 332 p.n.e. Wcześniej, duże spustoszenia w mieście poczynili perscy najeźdźcy, co opisał Strabon. Nowi, greccy władcy skupili się na wznoszeniu nowej stolicy – Aleksandrii – i budowaniu świątyń nowych bogów. Stary ośrodek kultu Re-Horachte zaczął podupadać. Po 250 p.n.e. rozpoczęło się wywożenie z Heliopolis obelisków i posągów – na podstawie inskrypcji można stwierdzić, że większość sfinksów ustawionych na hellenistycznych i rzymskich nekropolach Aleksandrii pochodzi właśnie z Heliopolis. W okresie panowania rzymskiego zabytki stąd zaczęły trafiać również do Rzymu. Dzieła zniszczenia dopełnił szybko rozbudowujący się Kair, ruiny świątyń zaczęto rozbierać w celu pozyskania cennego budulca dla rozrastającego się miasta.

Wielka świątynia boga Re w Heliopolis zajmowała pierwotnie obszar, którego jeden bok osiągał 1 km długości. Jej sanktuarium nosiło nazwę Kaplicy Benu lub Kaplicy Kamienia Benben. Sama świątynia była pierwowzorem innych świątyń solarnych, z których do naszych czasów zachowała się (w miarę dobrym stanie) świątynia Niuserre w Abu Gurab. Pierwotnym przedmiotem kultu był słup Junu, prawdopodobnie rodzaj fetysza lokalnego bóstwa z Heliopolis, którego kult ginie w mroku pradziejów. Gdy w połowie III tysiąclecia p.n.e. miasto zaczęło pełnić rolę ośrodka kultu solarnego, stary fetysz ustąpił miejsca nowemu w postaci obelisku, nazywanemu kamieniem benben, znajdującemu się w świątyni boga słońca w Heliopolis, który był kamiennym wyobrażeniem promienia słonecznego, symbolu boga Re. Innymi przedmiotami kultu i symbolami Heliopolis były święte drzewa:

• iszed, czyli święta persea, pod którą klęczał faraon (przedstawienie Ramzesa II w Abu Simbel) i pod którą towarzyszył bogom , a na której bogini Seszat i Thot zapisywali wydarzenia historyczne, imiona i lata panowania władców
• święta wierzba związana z kultem Benu (gr. Feniks)
• inne drzewo nazywane drzewem Hathor. 

W Heliopolis czczone były również święte zwierzęta:

• czarny byk Mnewis, też związany ze słonecznym kultem Atuma – Re;
• ptak Benu – święta czapla, którą uważano za duszę Re;
• ichneumon – święte zwierzę Atuma;
• stonoga Sepa, mająca sanktuarium w pobliżu Heliopolis, nad Nilem.

Czczono tu także Horusa Starszego.

Do naszych czasów niestety nic nie zachowało się ze starożytnych, monumentalnych obiektów sakralnych, z wyjątkiem obelisku z czerwonego granitu, wzniesionego przez Sezostrisa I z XII dynastii, stanowiącego niegdyś element wielkiej świątyni Re. Wykopaliska w Heliopolis pozwoliły zlokalizować szereg świątyń, głównie z czasów Nowego Państwa i Okresu Późnego, uzyskano też setki zapisów różnych władców. Podczas wykopalisk w mieście odkryto również pochówki świętych byków. Prace obecnie są kontynuowane przez zespół egipskich i niemieckich archeologów.

Hermopolis

Prastare miasto w starożytnym Egipcie, stolica XV nomu Górnego Egiptu; miasto ośmiu bóstw:

• Nun i jego małżonka Naunet - pierwotne wody,
• Kuk i Kauket - ciemności,
• Amon i Amaunet - niewidzialność,
• Huh i Hauhet - nieskończona przestrzeń;

Centrum kultu Thota (gr. Hermesa - stąd gr. nazwa miasta Hermopolis). Bogowie przybrali formę żab, natomiast boginie - formę węży, a niekiedy małp; jedynie Amon przybrał postać węża o imieniu Kemofet ("ten, który spełnił swój czas"). W Hermopolis było święte jezioro Deser ("jezioro dwóch noży"). Pośrodku jeziora była położona Wyspa Płomieni, na której święty Ibis składał kosmiczne Jajo, a następnie je rozbijał. Ibis był jedną z reprezentacji Thota. Najlepiej zachowały się 24 kolumny pochodzące z chrześcijańskiej bazyliki oraz cztery rzeźby pawianów w piaskowcu.

Kom Ombo

W starożytności miasto słynące z warsztatów rzemieślniczych, zajmujących się obróbką złota. Kom Ombo leży nad Nilem, 50 km na północ od Asuanu, co pozwalało czerpać zyski z cła, gdyż przebiegał tamtędy szlak handlowy z Nubii do Doliny Nilu. Okres głównego rozkwitu miasta przypada na czasy panowania Ptolemeusza V, gdy to w Kom Ombo powstał obóz, stacjonujących tam żołnierzy. Najstarsze odkryte ślady osadnictwa pochodzą z czasów XVIII dynastii. Najciekawszym zachowanym obiektem jest wzniesiona przez Totmesa III świątynia, rozbudowana przez Ptolemeuszy. Świątynia poświęcona była dwóm triadom boskim, które tworzyli: Sobek, Hathor i Chonsu oraz Haroeris (Horus starszy), Taneset-nofret i Panebtaui. Cechą charakterystyczną świątyni jest wybudowanie dwóch naosów obok siebie i szeregu drzwi dla każdej triady bóstw osobno. W kaplicy Hathor przechowywane są mumie krokodyli.

Karnak

W starożytności miejscowość była częścią Teb. W Karnaku znajduje się zespół świątyń wzniesionych w różnym czasie, poświęconych bogom tebańskim. Centralne miejsce zajmuje największa na świecie świątynia z salą kolumnową, tzw. "Wielki Hypostyl" – świątynia Amona-Re. Od północy przylega do niej świątynia Montu – boga wojny, a na południe położone jest sanktuarium bogini Mut, żony Amona. Świątynie te są połączone ze sobą alejami procesyjnymi. W 1979 Karnak został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Do świątyni Amona od strony Nilu do pierwszego pylonu prowadziła aleja procesyjna z 40 sfinksami o głowach barana (baran to święte zwierzę Amona). Przed każdym sfinksem, między jego łapami, ustawiono posąg faraona. Za pierwszym pylonem znajdował się wielki dziedziniec oddzielony od sali hypostylowej drugim pylonem, przed którym ustawiono wyrzeźbione w różowym granicie posągi Ramzesa II. Przed nim znajduje się postać jego żony, sięgająca faraonowi do kolan. Sala hypostylowa o wymiarach 102x53 m podparta jest 134 kolumnami, najwyższe o wysokości 23 m zakończone są kapitelami w kształcie rozwiniętego kwiatu papirusu. Kolumny niższe, ustawione w 14 rzędach, mają głowice o zamkniętych kwiatach papirusu. Różnica poziomów pomiędzy kolumnami pozwoliła na zamontowanie okien oświetlających wnętrze sali. Ściany i trzony kolumn ozdobiono bogatymi reliefami. Ta część świątyni została wzniesiona za czasów XIX dynastii. Za salą hypostylową znajdują się kolejne pylony (trzy i cztery) oraz starsza część świątyni, wzniesiona za czasów XVII dynastii. W kompleksie ustawiono także obeliski przy pylonach: dwa na polecenie Hatszepsut o wysokości ponad 30 m (jeden z nich zachował się na miejscu, pozostałości drugiego można znaleźć w pobliżu świętej sadzawki) oraz cztery o wysokości 23 m na polecenie Totmesa (zachował się tylko jeden). Pylonów w sumie jest sześć, przy ostatnim znajduje się kaplica na barkę obrzędową. Świątynia Amona połączona była długą kamienną aleją sfinksów ze Świątynią Narodzin w Luksorze.

Karnak niszczony był już od schyłku starożytności przez Koptów, w Średniowieczu przez islamskich fanatyków, traktowany jako źródło kamienia służącego do wypalania wapna lub do budowy wszelkich arabskich konstrukcji. Od czasów starożytnych poziom wód gruntowych podniósł się w rejonie tebańskim o około 3 m. Każdego lata wody wylewającego Nilu wdzierały się do świątyni pogarszając stabilność budowli (właśnie z tego powodu w 1861 zawaliła się jedna z kolumn). O istnieniu świątyń Karnaku Europejczycy dowiedzieli się w XVII wieku. Były zwiedzane przez wszystkich którzy odwiedzali Teby i opisywane w wielu książkach. Paradoksem jest jednak fakt, że Karnak należał do ostatnich miejsc na terenie starożytnej stolicy, które poddano systematycznym badaniom naukowym. Przyczyną tego stanu rzeczy był ogrom budowli i przestrzeni, na której świątynie się rozpościerały. Wykopaliska na tym terenie wymagały ogromnej ilości robotników i specjalistów nimi kierujących. Pierwsze rysunki pozostawił po sobie kapitan Norden, który odkrył ponownie Karnak w XVIII wieku, natomiast pierwszy plan wykonał angielski duchowny i podróżnik Richard Pococke. Pierwszy etap badań zainaugurowała wyprawa Napoleona w 1798 roku, której wyniki opublikowano później w Description de l'Égypte. W 1828 roku badania prowadził tam Champollion. Niestety od momentu otwarcia Egiptu na Europę przez Mohammeda Alego postępował proceder wywożenia zabytków. Stan zniszczenia świątyni zwiększały również eksploracja prowadzona przez chłopów w celu wydobycia sebachu używanego do nawożenia pól. Mimo wydanych w 1835 roku ustaw o ochronie zabytków starożytnych, jeszcze przez pięć lat pylony drogi procesyjnej służyły ludności jako kamieniołom. W 1843 roku Prisse d`Avennes wywiózł cenne reliefy z Komnaty Przodków do Luwru.

Naukowe odsłanianie świątyń rozpoczął dopiero Auguste Mariette w latach 1858-1860; w 1875 opublikował dwa tomy swoich prac pod tytułem Karnak, étude topographique et archéologique, przedstawiając w nich pierwszy historyczny plan z ukazaniem ewolucji świątyń. W latach 1896-1917 pracami w Karnaku kierował Georges Legrain. Doprowadził do końca restaurację i anastylozę sali hypostylowej, odsłonił skrytkę na dziedzińcu VII pylonu, dziedziniec pierwszego pylonu o świątynię Ramzesa III i Setiego II. Sprawozdania opublikował w Annales du Service des Antiquités de l`Égypte, oraz w jednym z najważniejszych francuskich czasopism egiptologicznych tamtych czasów, Recueil de Travaux. W 1929 roku ukazała się publikacja Caparta pt. Karnak. Kontynuacją prac Lagraina zajął się M. Pillet w okresie od 1921 do 1926. Opróżniał III pylon Amenhotepa III, odsłonił południową aleję procesyjną, kaplice w północnej część Karnaku oraz świątynię Mut. Poza tym umocnił X pylon i odkrył pierwsze kolosy ozyriackie Echnatona na wschód od okręgu Amona-Re. Rezultat prac Pillet opublikował w książce Thèbes w 1928. Od 1926 do 1954 roku (z przerwą od 1940 w czasie II wojny światowej) pracami w Karnaku kierował architekt Henri Chevier, który skończył opróżnianie III pylonu, rozpoczął restaurację II pylonu, wykonał sondaże na dziedzińcu z czasów Średniego Państwa i zajmował się ponownym montażem alabastrowej kaplicy Amenhotepa I, "białej kaplicy" oraz kaplicy Hatszepsut.

Luksor

Nazwa miasta oznaczać dosłownie: "miasto pałaców". Świątynia Luksorska znana jako Świątynia Narodzin Amona to jedna z budowli starożytnego Egiptu, które można obejrzeć w Luksorze. Jest jednym z dwóch (drugim jest świątynia w Karnaku) najważniejszych zabytków wschodniego brzegu Teb. Budowę świątyni rozpoczął Amenhotep III, jego następcy kontynuowali dzieło rozbudowując świątynię. Ostateczny kształt otrzymała za czasów Ramzesa II. Świątynie Amona w Luksorze i Karnaku połączone są ze sobą aleją procesyjną długości ok. 3,0 km, przy której stoją sfinksy. Aleja prowadziła wzdłuż Nilu do wielkich, o szerokości 65,0 m, pylonów ustawionych przez RamzesaII. Przed pylonami stanęły dwa 25,0 m wysokości obeliski (jeden z nich został wywieziony w 1833 r. do Paryża i ustawiony w 1836 roku, na Placu Zgody) oraz sześć posągów Ramzesa, królowej Nefertari i ich córki Maritamon w pozycji siedzącej. Do naszych czasów przetrwały tylko dwa z nich (trzeci jest odrestaurowany). Pylony zdobione są reliefami o tematyce batalistycznej, sławiącej zwycięstwo Ramzesa nad Hetytami w bitwie pod Kadesz. Za pylonami znajduje się dziedziniec Ramzesa II otoczony podwójną kolumnadą. Bezpośrednio za pylonami, po prawej stronie znajduje się kaplica Hatszepsut, po lewej, na ruinach świątyni, zbudowano meczet Abu al-Haggag.

Dziedziniec Ramzesa z dziedzińcem Amenhotepa III łączy kolumnada Amenhotepa (trójnawowa długa sala). U wejścia do kolumnady Amenhotepa postawiono dwa, ogromnych rozmiarów posągi Ramzesa III (Ramzes nakazał ustawienie 10 swoich podobizn w tej świątyni). Kolumny mają głowice w kształcie rozwiniętych kwiatów papirusu. Dziedziniec Amenhotepa poprzedza salę hypostylową, za którą znajduje się najstarsza część świątyni, sanktuarium poświęcone triadzie bóstw tebańskich: Amonowi, Chonsu i Mut. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w 1989 r., na dziedzińcu odnaleziono 20 posągów królewskich ukrytych pod posadzką jeszcze w starożytności. Najstarsze z nich pochodzą z czasów Amenhotepa. W czasach rzymskich na terenie świątyni mieścił się obóz wojskowy. Chrześcijanie używali świątyni jako kościoła.

Medinet Habu

Położone w Tebach Zachodnich w Egipcie ruiny zespołu świątyni Totmesa III, świątyni grobowej i pałacu Ramzesa III. W skład zespołu wchodzi także kilka kaplic związanych z kultem Amona. Do najpiękniejszych zabytków należy Brama Południowa, znajdująca się pomiędzy dwiema wieżami. Zabudowania te mają charakter obronny, były wzorowane na kananejskich fortecach. W starożytności kompleks był otoczony murami oraz stanowił administracyjne centrum regionu. Uważane są one za budowlę związaną z pałacem Ramzesa III. Same pomieszczenia rezydencji są zniszczone, zachowało się tylko kilka scen ukazujących króla w haremie. Świątynia Ramzesa III, najlepiej zachowany zabytek tego typu, poprzedzona jest wysokimi pylonami, za nimi znajduje się dziedziniec otoczony filarami przedstawiającymi faraona w postawie Ozyrysa. Za dziedzińcem kolejne pylony poprzedzają drugi dziedziniec, za którym znajduje się sala hypostylowa z grupą posągów przedstawiających faraona u boku boga Thota. Większość dekoracji świątyni stanowią reliefy o tematyce batalistycznej, nawiązujące do pokonania Libijczyków przez faraona - w tym również bitwę morską z Ludami Morza. Na drugim dziedzińcu zachowały się polichromowane reliefy przedstawiające obchody świąt religijnych. W okresie późnym w rejonie kompleksu powstała miejscowość Dżeme, będąca ważnym koptyjskim centrum religijnym.
 

Meidum

Znajduje się tu południowa część nekropoli memfickiej z piramidą władcy starożytnego Egiptu Snofru, ojca Cheopsa z IV dynastii (XXVII/XXVI w. p.n.e.), o kształcie ściętej wieży. W pobliżu piramidy Snofru stoją dwie grupy mastab członków jego rodziny i możnych z końca III i początku IV dynastii, w tym Rahotepa i Nofret, Nefermaat i Atet oraz wielka mastaba nr 17 (M17) o podstawie 52 m x 140 m należąca do nieznanego właściciela, najprawdopodobniej jednego z synów Snofru nieznanego z imienia. Pierwsza grupa mastab leży u stóp piramidy, druga – 700 m na północ. Stąd pochodzi słynne malowidło „Gęsi z Meidum”, odnalezione w mastabie Nefermaat przez Augusta Mariette'a w 1871 r. i eksponowane obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze. Uznawane jest od początku za jedno z arcydzieł malarstwa starożytnego Egiptu. Natomiast w mastabie Rahotepa, syna Snofru i kapłana Re w Heliopolis, zostały znalezione bardzo realistyczne, pełne życia posągi Rahotepa oraz jego żony Nofret, świadczące o wysokim kunszcie rzeźbiarzy egipskich tego okresu. Obecnie również one są eksponowane w Muzeum Egipskim w Kairze.

Memfis

Grecka nazwa jednego z najważniejszych miast starożytnego Egiptu, stolicy w epoce Starego Państwa (III-VI dynastia). Wedle Herodota miasto Memfis miało zostać założone przez Menesa, który zjednoczył Dolny i Górny Egipt i stał się pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu. Menes miał wznieść tamę, by chronić miasto przed wylewami Nilu. Następca Menesa polecił zbudować, jak pisze Herodot, pierwszy pałac w mieście. Nazwa Memfis pochodzi od nazwy piramidy Pepiego I Men-nefer ("Doskonałe Trwanie") i używana była na określenie całego miasta od czasów XVIII dynastii. Najstarsza nazwa miasta brzmiała Inebu-hedż ("Biały mur"), zapewne od muru królewskiej rezydencji. W czasach Średniego Państwa Memfis określano nazwą Anch-taui ("Którym żyją Oba Kraje", tj. Egipt), co podkreśla położenie Memfis dokładnie na granicy między Górnym i Dolnym Egiptem (doliną i deltą Nilu). Pozostałości Memfis znajdują na zachodnim brzegu Nilu, ok. 20 km na południe od Kairu (w pobliżu wioski Mit Rahina). Dzisiaj z tego wielkiego w starożytności miasta nie pozostało prawie nic. Wciąż dobrze widoczne ślady dawnej świetności to jedynie kolosalne posągi Ramzesa II oraz alabastrowy sfinks, prawdopodobnie tego samego władcy.

Główną budowlą Memfis była świątynia boga Ptaha, w czasach Nowego Państwa zwana Hut-ka-Ptah ("Siedziba ducha Ptaha"), od której to nazwy ma pochodzić, wedle niektórych badaczy, grecka nazwa całego kraju - Aigyptos, a zatem i nasz Egipt. Świątynię, istniejącą od czasów Starego Państwa, rozbudowywali kolejni władcy aż po Epokę Późną. Na południowy wschód od świątyni zlokalizowano mniejsze budowle kultowe oraz królewski pałac Merenptaha, władcy XIX dynastii. W roku 3100 p.n.e. Memfis było pierwszym miastem, którego populacja przekroczyła 30 tys.(dane szacunkowe). Około roku 1557 p.n.e. pod względem populacji Memfis wyprzedziło Awaris i stało się największym miastem świata (dane szacunkowe). O znaczeniu miasta świadczyć może nekropola memficka, ciągnąca się na przestrzeni ponad 30 km na krawędzi pustyni. Memfis, osłabione po założeniu Aleksandrii, która przejęła znaczną część jego funkcji ekonomicznych, ostatecznie straciło na znaczeniu po uznaniu chrześcijaństwa za jedyną religię cesarstwa rzymskiego za panowania cesarza Teodozjusza.

Ramesseum

Kompleks świątyń pobudowanych przez Ramzesa II w Tebach Zachodnich. Do dnia dzisiejszego zachowały się tylko ruiny. Na fasadzie przedsionka znajdują się filary z przylegającymi do nich posągami Ramzesa w tzw. postawie Ozyrysa. Na dziedzińcu zachował się tors posągu Ramzesa II, jeden z dwóch posągów w postawie siedzącej, znajdujących się dawniej u wejścia do świątyni. Ściany pokryte są reliefami o tematyce batalistycznej, odnoszącej się do zwycięskich wojen z Azjatami oraz związane z postacią boga urodzaju. Do nietypowej dekoracji należy przedstawienie na ścianach przedsionka wizerunków dzieci Ramzesa II – synowie i córki stoją w dwóch rzędach, zgodnie z prawem do sukcesji.

Sakkara

W Sakkara znajduje się starożytna nekropola nad miejscem pochówku królów najstarszych dynastii i dostojników państwowych. Możliwe, że na jej terenie pochowany był pierwszy znany król Egiptu Narmer. Najsłynniejszym zabytkiem jest piramida Dżesera. Na terenie cmentarzyska znajdują się także pierwsze mastaby (z czasów króla Aha, Ka'a, Dżeta) oraz Serapeum. W piramidach: Unisa, Pepiego I, Pepiego II, Tetiego i Merenre I zostały odnalezione tzw. Teksty Piramid - zdobiący ściany zbiór hieroglificznych inskrypcji, opisujący podróże faraona po zaświatach i metemorfozy jego ducha. W grobowcu dostojnika imieniem Czenery w 1861 r. odnaleziona została słynna Tablica z Sakkary, zawierająca spis imion władców Egiptu od Anedżiba z I dynastii do Ramzesa II (z pominięciem Okresów Przejściowych). W okresie koptyjskim mieścił się tu klasztor Św. Jeremiasza. Na zachód od piramidy Dżesera prowadzi badania polska misja archeologiczna pod kierownictwem prof. Karola Myśliwca. W 1979 nekropola została wpisana na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Tanis

Starożytne miasto w Egipcie w północno-wschodniej Delcie, istniejące już w połowie III tysiąclecia p.n.e. Ok. 1670-1570 p.n.e. silnie ufortyfikowane przez Hyksosów. Kolejny okres rozkwitu przeżyło Tanis pod rządami Ramzesa II (ok. 1304-1237 p.n.e.) jako ośrodek kultu Seta. Z Tanis wywodził się Smendes, założyciel XXI dynastii, który podniósł je ponownie do rangi stolicy. Zachowały się ruiny 3 świątyń. W pobliżu nekropola królów z XXI i XXII dynastii. Okolice Tanis należą obecnie do najbogatszych terenów archeologicznych w Egipcie.

Teby

Za czasów wczesnego Średniego Państwa (XI dynastia) Teby stały się stolicą Egiptu. Utraciły tę funkcję za panowania XII dynastii, by odzyskać ją w początku Nowego Państwa (XVIII dynastia). Główną świątynią Teb była świątynia Amona, zwana Ipet-sut, dzisiaj Karnak, wraz z towarzyszącymi jej okręgami kultowymi boga Montu (starego bóstwa Teb, wypartego z funkcji głównego boga przez Amona) oraz bogini Mut (partnerki Amona). Przez około 1500 lat niemal każdy król Egiptu pozostawiał w Karnaku ślad swej działalności. Król Amenhotep III (XVIII dynastia) wzniósł na południe od Karnaku tzw. "harem południowy" Amona, rozbudowywany przez Tutanchamona i Ramzesa II. Współcześnie istniejące miasto Luksor rozwinęło się wokół tej właśnie południowej świątyni, w której w czasach rzymskich istniał obóz wojskowy (łac. castra), któremu (przez dodanie arabskiego rodzajnika "al-" do "castra") Luksor zawdzięcza swą dzisiejszą nazwę (al-Uksur).

Leżące na lewym brzegu Nilu Teby Zachodnie, to nekropola, której początki datuje się na czasy Starego Państwa (At-Tarif), dzieląca się na kilka okręgów. Dolina Królów, gdzie pochowano niemal wszystkich władców Nowego Państwa, z czasów od XVIII do końca XX dynastii. Dolina Królowych miejsce pochówku królewskich małżonek oraz synów królewskich - następców tronu z czasów XIX i XX dynastii. Dra Abu al Naga, gdzie znajdują się groby władców tebańskich z czasów II Okresu Przejściowego, tworzących XVII dynastię. Na krawędzi pustyni królowie Nowego Państwa wznosili swoje świątynie grobowe, w których sprawowany był ich pośmiertny kult. Najsłynniejsze, czyli najlepiej zachowane, z nich to świątynia Milionów Lat Jedności z Tebami Ramzesa II, zwana Ramesseum, świątynia Ramzesa III w południowej części Teb Zachodnich, w Medinet Habu, oraz wcześniejsza od nich świątynia Milionów Lat królowej Hatszepsut u stóp urwiska płaskowyżu pustyni Libijskiej w Deir el-Bahari. Największa świątynia grobowa należała do Amenhotepa III. Dziś pozostały z niej tylko bardzo skromne szczątki oraz dwa olbrzymie posągi, stojące niegdyś u wejścia, tzw. kolosy Memnona.

Obok nekropoli królewskich w Tebach Zachodnich znajduje się także rozległy zespół nekropoli prywatnych - grobowce najwyższych urzędników państwowych, w Szeich Abd el Gurna z czasów Nowego Państwa oraz Assassif z grobowcami dostojników z czasów XXV i XXVI dynastii i wreszcie wioska i grobowce rzemieślników, pracujących przy wykuwaniu i dekorowaniu grobów królewskich - Deir el-Medina. Na południowym skraju Teb Zachodnich, w Malkata, odkryto pałac królewski, wzniesiony przez Amenhotepa III, dla jego wielkiej małżonki - królowej Teje. W swej historii Teby według danych szacunkowych dwukrotnie były pod względem populacji największym miastem na świecie. Pierwszy raz około roku 1980 p.n.e. wyprzedziły miasto Ur i drugi raz około roku 1400 p.n.e. wyprzedziły Memfis.

Za panowania XIX dynastii stolica została przeniesiona do Dolnego Egiptu, jednak Teby nadal były jednym z ważniejszych miast imperium, choć odgrywały rolę przede wszystkim religijną. Po śmierci ostatniego władcy XX dynastii potężni kapłani Amona proklamowali w Tebach teokratyczne państwo podległe bezpośrednio woli boga Amona. Podwaliny samodzielności politycznej kapłanów położył, prawdopodobnie jeszcze za życia ostatniego władcy XX dynastii, arcykapłan Amona imieniem Herhor. Teby podupadły w wyniku dwukrotnego najazdu Asyryjczyków, którzy walczyli z nubijskimi władcami XXV dynastii i splądrowali miasto. W czasach greckich Teby były ośrodkiem sprzeciwu wobec panowania obcych, nieegipskich władców. Zostały za to ukarane zburzeniem za panowania króla Ptolemeusza IX Sotera II Lathyrosa. Podczas rządów rzymskich miasto przestało istnieć. W 1979 kompleks starożytnych budowli został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Galeria zdjęć