Rozwój architektury
starożytnego Egiptu, a w nieco szerszym pojęciu sztuki starożytnego Egiptu,
obejmuje okres od czwartego tysiąclecia p.n.e. do IV wieku naszej ery. Całą tę
epokę cechowała jedność artystycznych form, ciągłość rozwoju oraz funkcja
służebna wobec władców i religii. Sztuka pomagała w utrzymaniu i utrwalaniu
ustalonego porządku społecznego. W dzisiejszych czasach jest źródłem do
poznania historii Egiptu. Egipt, prawie całkowicie (poza Deltą) pozbawiony
lasów, drewno (zwłaszcza drogocenne, cedrowe) musiał sprowadzać z Libanu, inne
zaś gatunki z Sudanu, stąd w architekturze dominowały surowce miejscowe, a więc
w budownictwie mieszkaniowym i usługowym cegła mułowa i maty tkane z papirusu,
a w budownictwie monumentalnym wapień, piaskowiec, alabaster, granit i bazalt.
Do czasów nam współczesnych przetrwały tylko te drugie.
Okres predynastyczny
Najstarsze zachowane szczątki
osad i cmentarzyska pochodzą z okresu predynastycznego, czyli z czwartego
tysiąclecia p.n.e. Zostały odnalezione w pobliżu miejscowości Merimde (w
południowo-zachodniej części delty Nilu), Fajum, Badari, Abydos, Amra i Gerza.
Domy Egipcjan wznoszone w tym czasie to szałasy z trzciny i papirusu, później z
rzecznego mułu (lub cegieł z tegoż mułu) na szkielecie z drewna. Odnalezione
groby mieszkańców osad najczęściej miały owalny kształt, ściany i stropy
wzmocnione drewnem i matami. Zmarłych grzebano w pozycji skurczonej, z głową
skierowaną na południe i twarzą zwróconą na zachód. Wierzono, że dusza (Ba)
zamieszkuje ciało także po śmierci, a gdy ciało ulegnie rozkładowi opuszcza
zmarłego, chyba że zamieszka w wizerunku (rzeźbie, portrecie) zmarłego. Informacji
o życiu codziennym dostarczają odnalezione w grobach naczynia, ozdoby,
narzędzia pokryte malowidłami i płaskorzeźbami. Za najcenniejsze uważane są
odnalezione palety do rozcierania barwników. Ceramika odkryta w grobach
wykonana z rzecznego syltu (muł nilowy) była wypalana na kolor czerwony lub
czarny. W okresie predynastycznym Egipt wyraźnie dzielił się na Deltę, którą
zamieszkała ludność wcześniej osiadła i parająca się głównie rolnictwem, oraz
długą Dolinę Nilową, gdzie znacznie dłużej przetrwały cechy nomadyzmu, na co
wskazuje obfitość broni i sceny myśliwskie przedstawiane na ceramice i w
plastyce tego okresu. W okresie schyłkowym (nosi on nazwę kultury Nagada III)
daje się zaobserwować dalszy rozwój ceramiki, której dekoracje zawierają coraz
bardziej naturalistyczne wyobrażenia flory, fauny i ludzi, a równocześnie
pojawiają się symbole deitystyczne, związane z kultem pierwszych bogów. W
grobach znajdowane są liczne materiały importowane, jak perły, muszle Kauri i
sprowadzany aż z Afganistanu półszlachetny kamień lapis lazuli. Nie zachowały
się jednak żadne budowle z tego okresu.
Okres wczesnodynastyczny
W XXXII lub XXXI wieku p.n.e.
dwa królestwa Dolnego i Górnego Egiptu zjednoczył władca imieniem Narmer.
Powstał jednolity organizm państwowy kraju faraonów rządzących przy pomocy
arystokracji, kapłanów i wojska ludnością rolniczą i licznymi niewolnikami.
Niewolnictwo umożliwiało realizację wielkich projektów architektonicznych. Najstarsze
grobowce władców, nazywane mastabami, miały przekrój trapezu, a ich prostokątna
podstawa była usytuowana dłuższą osią na kierunku północ-południe. W części
podziemnej znajdowały się komory. Mastaby wznoszone były z suszonej cegły, a
powierzchnię zabezpieczano cienką warstwą wapna. Ukośny kształt mastab tłumaczy
się naśladownictwem ścian domów budowanych z mułu, który miał tendencje do
osuwania się i tworzenia w ten sposób lekko skośnych powierzchni. Strona zewnętrzna
dzielona była pionowymi framugami na wnęki. Układ wnęk najprawdopodobniej
odpowiadał rozmieszczeniu komór wewnątrz mastaby. Na ścianie fasady umieszczano
środkowe drzwi pomiędzy dwiema wieżami lub bastionami. Wnętrza komór w
zachowanych ruinach są zniszczone, często przez pożary. Zachowały się jedynie
ślady polichromii zdobionej motywem plecionki. Wyjątkowym znaleziskiem jest
zachowany relief przedstawiający lwy na nadprożu komory grobowej królowej
Hor-Neith w Sakkarze. U wejścia do mastab ustawiane były stele. Najstarsze
wykonane są z wapienia, późniejsze z twardszych kamieni. Motyw zapisu imienia
króla, zwany "imieniem Horusowym" pojawił się w okresie I dynastii.
Na znalezionej wapiennej steli króla Dżeta, w górnej części płyty przedstawiona
jest sylwetka świętego ptaka – sokoła, symbolu Horusa stojącego na prostokątnym
znaku serech, w którym znajduje się imię króla, zapisane hieroglifem
przedstawiającym kobrę, a pod nim rzut poziomy fasady pałacu lub świątyni.
Stele późniejsze mają bardziej rozbudowaną dekorację. Zmarły przedstawiany jest
w pozycji siedzącej, przy stole zastawionym kromkami chleba, z dzbanami
ustawionymi pod nim. Na steli wypisywana jest lista ofiar, które zmarły otrzymuje
w podróż w zaświaty. Ważnym elementem wyposażenia grobowców były posągi oraz
figurki tzw. uszebti, odgrywające rolę opiekunów i pomocników zmarłego w
zaświatach. Posągi pokryte były licznymi hieroglifami. Zawierały one informacje
o przedstawionej postaci, modlitwy, zaklęcia itp. Zwyczaj ten był kontynuowany
przez cały okres trwania cywilizacji egipskiej. Do ciekawych znalezisk tego okresu
należy paleta Narmera.
Stare Państwo
Rozwój sztuki nastąpił w
Memfis w okresie panowania III dynastii. W budownictwie na szeroką skalę
zaczęto używać bloków wapienia, sprowadzanego z niedaleko położonych od Sakkary
wzgórz Tura, oraz bazaltu i granitu z okolicy Asuanu. W początkowym okresie
monumentalna architektura naśladowała formy wypracowane przez budowle wznoszone
z cegły i drewna, ale pojawiły się nowe rozwiązania. Piramidy schodkowe, nowe
dekoracje fryzu (fryz kobr mających chronić władcę przed złymi mocami oraz tzw.
chekeron – fryz z szeregu figur stylizowanych na kształt witki trzcinowej,
związanej w regularnych odstępach). Cegła i drewno używane były nadal, lecz
tylko przy budowie pałaców, domów mieszkalnych. To zróżnicowanie materiałowe
tłumaczy szczątkowe zachowanie budowli mieszkalnych tego okresu. Starożytne
Memfis nie zachowało się. Pozostała natomiast zbudowana w pobliżu, otoczona
masywnym 10-metrowej wysokości murem nekropola, nad którą dominuje zachowany do
naszych czasów, monumentalny grobowiec króla Dżesera (piramida schodkowa). W
okresie Starego Państwa utrwalił się kanon obowiązujący, z małymi wyjątkami,
przez cały okres rozwoju architektury i sztuki starożytnego Egiptu. Ścisłe
przestrzeganie wymogów kanonu wymusiło wysoki i wyrównany poziom artystyczny w
starożytnym Egipcie.
Kanon dotyczył:
a. kompozycji i sposobu
przedstawiania w rzeźbie postaci:
- królowie przedstawiani byli jako
osoby młode, w pozycji siedzącej lub kroczącej, były to postacie o najwyższym
wzroście. Prezentowane obok żona, córka, to osoby znacznie niższe niż
wymagałoby pokazanie naturalnej różnicy; urzędnicy – przedstawiani byli
bardziej swobodnie, w scenach stanowiących wizytówkę wykonywanego przez nich
zawodu; lud – zawsze w ruchu, przy pracy;
- w płaskorzeźbie, malarstwie i w
rysunku postać przedstawiana była zgodnie ze stałymi zasadami: głowa i kończyny
z profilu, barki i oko en face (frontalnie), biodra w ujęciu 3/4 – była to
metoda ujmowania człowieka z kilku perspektyw jednocześnie, w przekonaniu, że
żaden ważny szczegół nie ujdzie w ten sposób uwagi patrzącego. Egipcjanie
potrafili przedstawić postać człowieka w dowolnym oglądzie, ale odstępstwa od
obowiązującej zasady czyniono tylko wyjątkowo, w odniesieniu do obcokrajowców
lub ludzi niższego stanu;
b. kompozycji w układach
pasowych;
c. układu świątyni
poświęconej, służącej kultowi władcy i bogom;
d. kolumn i filarów
stylizowanych na kształt pni i łodyg roślin, o głowicach naśladujących formę
kwiatu lotosu lub liści palmowych.
W rzeźbie figuratywnej
obowiązywał kanon modularny zbudowany na siatce kwadratów: postać stojącą
dzielono na 19 części (od Późnego Państwa 21 lub 25), a siedzącą na 15.
Poszczególnym częściom ciała odpowiadała stała liczba kwadratów: od czubka
głowy do nasady ramion 3 – od czubka głowy do oczu 1, stąd do podstawy nosa 1 i
do ramion 1. Ciało od ramion do kolan 10, a od kolan do stóp 6. Jeśli było to
wyobrażenie mężczyzny w przepasce biodrowej (kalasiri), jej dolna krawędź winna
się była znajdować 12½ kwadratu od czubka głowy.
Budownictwo grobowe i sakralne
We wnętrzu jednej z mastab, w
pobliżu piramidy Snorfu, w Meidum, odnaleziono dwa posągi z czasów IV dynastii.
Książę Rahotep (najwyższy kapłan w Heliopolis) i jego żona Nofret zostali
przedstawieni w pozycji siedzącej, z plecami przywartymi do oparcia, na którym
wypisano ich imiona. Rzeźby wykonane są z wapienia, polichromia przetrwała w
bardzo dobrym stanie. Największe wrażenie na odkrywcach zrobiły oczy posągów,
inkrustowane kamieniami, o wyrazistym rysunku. Nie do końca jest jasny dalszy
rozwój budownictwa grobowego za czasów III dynastii. Grobowce następców Dżosera
zachowały się w bardzo złym stanie. Powszechnie przyjmuje się, że kolejnym
etapem była piramida romboidalna, czyli o załamanej linii profilu. Teoria ta
wynika z kształtu piramidy Snofru w Dahszur. Badania archeologiczne wykazały,
że budowla w trakcie wznoszenia została mocno zarysowana. Prace na pewien czas
zostały przerwane. Po ich wznowieniu zmieniono kąt nachylenia ścian, tym samym
zmniejszając wysokość piramidy. To pozwoliło na zmniejszenie obciążenia dolnej,
już wybudowanej jej części. Podwójny kompleks pomieszczeń wewnątrz piramidy też
nasuwa przypuszczenie o eksperymentalnym charakterze budowli. Wyniki tych
obserwacji oraz fakt wybudowania drugiej piramidy, już o regularnym kształcie i
kącie nachylenia ścian podobnym do górnej części pierwszej piramidy, dały powód
do wysnucia teorii o czynionym eksperymencie i pierwszej, nieudanej próbie
wybudowania piramidy w kształcie ostrosłupa. Nie ma pewności, czy piramida
łamana była formą pośrednią, czy tylko nieudanym eksperymentem. Kolejne
piramidy powstały już jako regularne. Do najwspanialszych przykładów takich
budowli należą piramidy: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W pobliżu znajduje się
inny wspaniały zabytek tego okresu – Wielki Sfinks, będący pierwszą
monumentalną rzeźbą Egiptu. Podczas panowania kolejnych władców budowle grobowe
nie miały już tak ogromnych rozmiarów, co więcej do ich budowy używano
materiału gorszej jakości (zazwyczaj cegły suszonej, jedynie okładanej kamiennym
licem), na skutek czego większość z nich uległa z biegiem czasu ruinie.
Możliwe, że przyczyniło się do tego osłabienie potęgi władców kolejnych
dynastii. Po upadku VI dynastii nastąpiło rozbicie państwa na szereg mniejszych
państewek (tzw. Pierwszy Okres Przejściowy). Wraz z upadkiem państwa nastąpiło
zahamowanie rozwoju sztuki, w tym i architektury. Tradycje sztuki memfickiej
kontynuowane są w Herakleopolis. Inne ośrodki odchodzą nieco od obowiązujących
schematów. To z kolei spowodowało, po raz pierwszy w historii Egiptu, pewne
zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi twórcami. Najlepiej zachowana (choć w
znacznym stopniu w ruinie) jest świątynia wzniesiona za panowania Niuserre w
miejscowości Abu Gorab na przedmieściach Kairu. Plan świątyni zbliżony jest
swoim układem do królewskich zespołów grobowych, z tą różnicą, że zamiast
piramidy ustawiono na cokole potężny obelisk zakończony piramidionem. Przed
obeliskiem ustawiony jest ołtarz słoneczny, przy którym składano ofiary.
Kompleks otoczony był murem z kryptoportykami. Korytarze zdobione są licznymi
reliefami przedstawiającymi prace rolnicze wykonywane w różnych porach roku
oraz personifikacje prowincji egipskich i Nilu. W pomieszczeniach zwanych
Komnatami Pór Roku ustawiono także rzeźby przedstawiające wiosnę i lato.
Średnie Państwo
Ponowne zjednoczenie Egiptu
około roku 2065 p.n.e. było dziełem książąt tebańskich, zatem to Teby (Luksor)
stały się centrum politycznym i kulturalnym Egiptu. Pomimo powrotu do wzorów
klasycznych, architektura i rzeźba Egiptu różnią się od tych z poprzedniego
okresu. Zaniechano budowy mastab, kontynuowano wznoszenie piramid z cegły i
kamienia oraz rozwinięto budowę grobowców kutych w skale. Przykładem grobowców
kutych w skale jest grobowiec króla Mentuhotepa-Nebheperte (władcy, który
ponownie zjednoczył Egipt), wybudowany w Deir el-Bahari, w tej samej dolinie, w
której później powstał sławny grobowiec królowej Hatszepsut. Grobowiec króla
Mentuhotepa-Nebheperte zbudowany jest z dwóch rozległych tarasów będących
świątynią grobową. Tarasy, połączone ukośną rampą, obiegały portyki z filarami.
Świątynia przylegała do ściany masywu skalnego. Przed nią, od strony Nilu,
zbudowany był dziedziniec porośnięty drzewami i ozdobiony posągami króla. Obok
świątyni, po zachodniej stronie umieszczono sześć kaplic małżonek króla i kapłanek
bogini Hathor. Groby ich znajdują się na dziedzińcu. Do komory grobowej
prowadził długi korytarz. Sama komora była wykonana z bloków granitowych i
ozdobiona reliefami. Zachowane fragmenty ukazują sceny polowań na zwierzęta
pustynne i ptactwo, łowienie ryb, wojny oraz obrzędy kultowe. Inne
charakterystyczne cechy architektury tego okresu to budowa miast o regularnej
siatce ulic oraz wprowadzenie nowego typu kolumn w budownictwie sakralnym, o
głowicach stylizowanych na kształt otwartych lub zamkniętych pąków papirusu, a
także tzw. kolumny prodoryckie, czyli takie, których trzony nie naśladują
elementów roślinnych. Pierwsze kolumny tego typu zastosowano co prawda przy
budowie piramidy Dżesera, jako kolumny kanelurowane, ale do szerszego
zastosowania doszło dopiero w tym okresie. Zachowane w piramidach hieroglify
wskazują na wzrost znaczenia tebańskiego Amona. Wierzenia w bóstwa lokalne, jak
np. Ozyrys czczony w Heliopolis, urosły do znaczenia religii państwowej. W
architekturze znalazło to odzwierciedlenie w budowie świątyń związanych z
kultem słonecznym, jakkolwiek zachowało się bardzo niewiele zabytków. W okresie
Średniego Państwa wśród wielmożów rozpowszechnił nowy rodzaj budownictwa
grobowego. Miejsce mastab zajęły grobowce kute w skale, z ozdobnymi kaplicami i
wewnętrznymi komorami grzebalnymi, do których wiodły pionowe szyby. Najbardzie
ozdobne znajdują się w Bani Hassan w Środkowym Egipcie. W architekturze tego
okresu wyróżniają się dwie szkoły: memficka – prezentująca styl klasyczny, oraz
tebańska – o pewnych uproszczeniach i jednocześnie większej swobodzie
kompozycji. W rzeźbie portretowej obserwowany jest tzw. kierunek pesymistyczny,
ukazujący wizerunek władcy o smutnym, zadumanym obliczu, na którym jego wiek
też znajduje swoje odbicie. Był to nowy, po wcześniejszym idealizującym, sposób
przedstawiania postaci. Okres Średniego Państwa to dynamiczny czas rozwoju
rzeźb wykonywanych z drewna i umieszczanych w grobowcach dostojników.
Przedstawione dynamiczne postacie ukazują różne sceny rodzajowe. Umieszczenie
ich najprawdopodobniej zastąpiło w znacznej mierze bogate fryzy kute w
kamieniu. Figurki zostały odnalezione w grobowcach Meket-re w Deir el-Bahari
oraz w miejscowości El-Bersza, ale w tych grobowcach dekoracja ścian była
znacznie uboższa. Za panowania XII dynastii w pobliżu II Katarakty wzniesiono
monumentalną twierdzę graniczną Buhen, która pozostała niezdobyta przez ponad
200 lat, a wyróżniała się pierwszym znanym archeologom mostem zwodzonym w dziejach
ludzkości. Wielkie znaczenie miała też budowa (a być może jedynie melioracja)
kanału napełniającego jezioro Moeris w depresyjnej oazie Fajum. Przepływ wody
kanałem kontrolowany był śluzą z ruchomymi wrotami. Podczas przypływu Nilu
wrota otwierano napełniając sztuczne jezioro oazy, celem zapewnienia jej
ziemiom właściwego nawodnienia w porze suchej.
Nowe Państwo
Po wyparciu Hyksosów i
kolejnym zjednoczeniu Egiptu, wraz z panowaniem XVIII dynastii rozpoczął się
kolejny okres świetności Egiptu. W tym czasie panowanie Egipcjan zostało
rozszerzone na sąsiednie terytoria. Stolicą imperium były Teby, które w tym
czasie przeżywały swój największy rozkwit. W architekturze wykształcił się
monumentalny kanon świątyń egipskich. Wybudowane wcześniej świątynie były
rozbudowywane na szeroką skalę. Zdarzało się, że wcześniejsze fragmenty
burzono, a odzyskany materiał wykorzystywano ponownie. Do świątyń prowadziły
monumentalne aleje procesyjne z szeregami posągów sfinksów ustawionych po obu
stronach. Wejście na dziedziniec obramowane było z dwóch stron potężnymi
pylonami. Dalej mogli wejść tylko kapłani i dostojnicy. Zatem to pylony stały
się wizytówką świątyń. Pokrywano je bogatymi reliefami opowiadającymi o czynach
faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami
ustawiano potężne posągi faraonów. Za pylonami rozpościerał się obszerny
czworokątny dziedziniec, otoczony portykami. Było to miejsce odprawiania
publicznych ceremonii (lud obserwował je z placu przed pylonami). W głębi
budowano zazwyczaj salę hypostylową, za nią salę ofiarną z ołtarzem i salę
pojawień. W drzwiach sali pojawień ukazywał się posąg bóstwa w tzw. barce
kultowej (była to przenośna łódź ozdobiona na rufie i dziobie wizerunkami
bóstwa, czyli np. głową barana – Amon, głową sokoła – Re). Za salą pojawień
znajdowało się sanktuarium, w którym przechowywano posąg bóstwa. Do zespołu
świątyń należała też sadzawka z krokodylami. W tym też okresie utrwalił się typ
świątyń-grobowców kutych w skale. Jednocześnie oddzielono miejsce pochówku od
świątyni grobowej. Komora grobowa, wykuta w skale u podnóża góry, była
połączona z świątynią grobową długim, podziemnym korytarzem. Stąd rząd świątyń
grobowych pobudowanych w Tebach Zachodnich na granicy pól uprawnych. Obok nich
stawiano kaplice kultowe, w których odbywały się uroczystości pogrzebowe.
Pojawił się też nowy typ głowic, tzw. kompozytowy. Na płaszczyznach kapitelu
rzeźbiono wizerunki bogini Hathor skierowane w cztery strony świata. Przykładem
takiego rozwiązania są kapitele zachowane w świątyni Hatszepsut w Denderze. W
malarstwie i rzeźbie pojawił się nowy sposób przedstawiania wizerunku postaci w
tzw. kontrapoście (jest to kompozycja, w której postać człowieka całym ciężarem
spoczywa na jednej nodze przy zrównoważeniu postawy przez lekkie wygięcie tułowia
i ramienia w stronę przeciwną). Poprzez odejście od obowiązujących kanonów
wytworzył się bardziej naturalistyczny styl w rzeźbie i malarstwie, czyli
również w zdobnictwie. Do najbardziej znanych przykładów dzieł tego okresu
należą: studium portretu królowej Nefertiti oraz złota Maska Tutanchamona.
Popiersie królowej zostało odnalezione w warsztacie rzeźbiarskim w Tell
el-Amarna. Wykonana z wapienia rzeźba świadczy o wysokim kunszcie artysty,
doskonale zachowana polichromia podkreśla rysy królowej. Rzeźba znajduje się w
Muzeum Egipskim w Berlinie. Złota maska Tutanchamona została odnaleziona w
grobowcu w Dolinie Królów. Precyzyjnie wykonana, bogato inkrustowana masą
szklaną maska doskonale oddaje rysy młodego króla. Czoło zdobią wizerunki głowy
kobry i sępa, które zgodnie z wierzeniami miały go chronić. Maska przechowywana
jest w Muzeum Egipskim w Kairze. Wprowadzono też nowy motyw tematyczny – sceny
batalistyczne. Do najlepiej zachowanych zabytków tego okresu należą w Tebach:
świątynia w Luksorze, zespół świątyń w Karnaku, w Nubii – świątynia w Abu
Simbel, w Tebach Zachodnich: grobowce kute w skale, np. Hatszepsut, grobowce w
Dolinie Królów i Dolinie Królowych. Za panowania Amenhotepa IV (Echnatona) w
sztuce egipskiej wystąpił tzw. okres amarneński (od Tell el-Amarna,
współczesnej nazwy obszaru, na którym znajdują się pozostałości wybudowanej
przez Echnatona nowej stolicy państwa). Charakteryzował się on daleko idącymi
odstępstwami od obowiązujących kanonów. Wyobrażenia osób były zgodne z
rzeczywistością, ukazywały nawet wszystkie niedoskonałości postaci. Wizerunki
Echnatona przedstawiają króla jako osobę o wydłużonej twarzy, wąskich ramionach
i szczupłych rękach, wąskiej talii i szerokich biodrach. Po śmierci Echnatona
sztuka amarneńska nie zanikła całkowicie, artyści przenieśli się do Memfis. W
czasach Nowego Państwa, jeszcze kilkakrotnie za rządów Ramzesów, dochodziła do
głosu maniera amarneńska. Jednak w powszechnie obowiązującej sztuce egipskiej
nastąpił powrót do oficjalnych kanonów.
Okres Późny
Za panowania ostatnich
Ramzesów nastąpił rozpad wyczerpanego długimi wojnami państwa. Po Trzecim
Okresie Przejściowym, w Okresie Późnym, nastąpił regres sztuki monumentalnej.
Sztuka egipska zaczęła w znacznym stopniu ulegać wpływom obcym. W powstałych w
tym czasie rzeźbach można zauważyć cechy zaczerpnięte ze sztuki asyryjskiej,
perskiej i greckiej. Ale i sztuka egipska odcisnęła swoje piętno na
działalności artystów tych narodów (znaleziono statuę perskiego króla Dariusza
I w postawie typowej dla przedstawień egipskich faraonów, ale z zachowaniem
perskiego stroju). Pierwsze trzysta lat po upadku Nowego Państwa to w rzeźbie i
malarstwie powrót do wzorów z początków Nowego Państwa i zaznaczenie się
wpływów szkoły amarnejskiej. Rzeźby pochodzące z końca okresu przejściowego
cechuje ciekawa kompozycja, subtelność i eleganckie proporcje. Odnaleziono
statuetki ukazujące klęczącego władcę. Pochylony, obejmuje wyciągniętymi rękoma
stelę ofiarną (Osorkon II) albo rytualną barkę (Osorkon III). Kuszyci po
dojściu do władzy, podczas swoich prawie stuletnich rządów (XXV dynastia),
próbowali wskrzesić wzory z czasów panowania XVIII dynastii. Za czasów
panowania dynastii libijskiej z Bubastis i kuszyckiej z Napata wracano także do
kanonów z okresu Starego Państwa. Rzeźby tego okresu wyrażają konformizm
postawy politycznej tej dynastii. Władcy byli portretowani w ten sposób, że w
zależności od potrzeb mogli być traktowani jako władcy Egiptu lub państwa Kusz.
Nakrycia głowy były tak skomponowane, że mogły uchodzić za egipski hełm wojenny
albo kuszycki czepek. Twarze ich mają ostre rysy o wyraźnie zaznaczonych
bruzdach, lekko spłaszczonych nosach i charakterystycznych brwiach. Krótkotrwałe
panowanie Kuszytów i uzależnienie od Asyrii niewiele zmieniło w zwyczajach i
kulturze Egiptu. Kłopoty Asyryjczyków na innych kierunkach działań pozwoliły
ostatecznie na oswobodzenie kraju i jego zjednoczenie. Udało się to
Psametychowi (663-609 p.n.e.), księciu z Sais w Dolnym Egipcie, który oparł się
na wojskach zaciężnych, przede wszystkim na greckich hoplitach. Próbował,
podobnie jak jego następcy Necho II i Ahmose II, odbudować potęgę Egiptu, ale w
roku 525 p.n.e. kraj dostał się, niemal bez oporu, pod panowanie Persów. W tej
sytuacji budownictwo i rzeźba przestały się rozwijać, aczkolwiek władcy perscy
wybudowali i odnowili kilka świątyń.
Okres ptolemejski
Kolejny okres świetności Egipt
zawdzięcza Grekom, którzy wyparli Persów. Grecy byli zafascynowani kulturą
Egipcjan, próbowali zatem wskrzesić dawniejsze tradycje. Dzieła tego okresu
mają wiele cech kompozycji sztuki greckiej. Przejawia się to w malowidłach, w
portretach postaci – ciało zachowuje charakterystyczny skręt, ale twarz
portretowana jest en face, przedstawiane postacie czasem noszą greckie stroje itp.
Rozkwit przeżywa sztuka brązownicza. Powstają liczne posążki bóstw wykonane z
tego materiału. Cechują się dbałością o wykończenie detalu, piękną formą i
perfekcją wykonania. O tym, jak wiele w tym czasie budowano świadczy zapis o
tym, że w kamieniołomach w Wadi Hammammat na Pustyni Wschodniej niedaleko Luksoru
pracowało 19 000 ludzi. Równocześnie Grecy kontynuują własne tradycje.
Kwitnącym ośrodkiem tego nurtu staje się Aleksandria. Z tego okresu pochodzą
znane portrety fajumskie. Rzeźby okresu ptolemejskiego wyróżniają się
realizmem, psychologiczną koncepcją. Zachowane rzeźby głów kapłanów (zielone
głowy) stały się wzorem dla sztuki portretowej starożytnego Rzymu. Druga
szkoła, rodzima, kontynuuje architekturę monumentalną. Z tej drugiej szkoły pochodzą
takie budowle jak wzniesione w czasach ptolemejskich świątynie oraz kaplice
narodzinowe mammisi, budowane przed pylonami prowadzącymi do sali hypostylowej.
Obiekty te otaczał perystyl. Do takiej kaplicy przenoszono podczas obrzędu
narodzin boga-króla posąg bogini-matki. Najlepiej zachowane budowle sakralne
tej epoki znajdują się w File, Edfu i Denderze, wśród nich mammisi Augusta. Występowanie
dwu odrębnych, choć wpływających na siebie kultur powodowało także sporządzanie
dokumentów państwowych w dwóch językach, odmiennymi, właściwymi dla nich
rodzajami pisma. Taką inskrypcję wyryto na sławnym kamieniu z Rosetty. Dzięki
temu znalezisku udało się odczytać hieroglify egipskie.
Okres rzymski
Ostatni okres w dziejach
sztuki starożytnego Egiptu to zaznaczenie się wpływów chrześcijaństwa, na tyle
silnych, że niektóre egipskie świątynie przebudowano na kościoły, a w jakiś
czas potem, gdy po upadku cesarstwa rzymskiego i w wyniku arabskiego podboju
Egipt znalazł się w granicach świata islamu (642 rok n.e.), na meczety. Od tej
też chwili wspaniałe ongiś budowle jęły popadać w ruinę lub – rozebrane dla
pozyskania budulca – znikać. Rabunkowa gospodarka, prowadzona zarówno przez
okupantów (Arabowie, Turcy, Mamelucy, Brytyjczycy) jak i autochtonów, którzy z
czasem zatracili swe korzenie, doprowadziła do zniszczenia wielu bezcennych
zabytków. Taki los spotkał część piramid, budowanych z suszonej cegły mułowej i
jedynie okładanych licem z kamienia. Po zerwaniu kamieni lica budowle te
rozsypały się niemal w proch. Jest to proces postępujący, choć od połowy XX
wieku próbuje się ratować, a nawet odbudowywać najcenniejsze. Zachowane resztki
świątyń i budowli sepulkralnych przez tysiąclecia wystawione były na
niszczycielskie działanie słońca, wilgoci i wiatru niosącego olbrzymie ilości
pustynnego piasku. Tym samym bogate polichromie miały szansę zachować się tylko
wewnątrz grobowców. Dzisiejszy obraz pozostałości cywilizacji egipskiej nie
ukazuje bogactwa i intensywności barw polichromii i złoceń, jakimi były pokryte
piramidy, pałace i świątynie. O tym, jak wyglądały w starożytności piramidy
faraonów świadczą nieliczne zachowane fragmenty licowania (np. Piramida Łamana
w Dahszur, czy Piramida Mykerinosa w jej najwyższych partiach) oraz odnalezione
piramidiony, czyli zwieńczenia kilku takich budowli, z najlepiej zachowanym
piramidionem grobowca Amenemhata III na czele.
Malarstwo egipskie nie jest
artystyczną wizją otaczającego świata. To rodzaj specyficznego
"pisma", które symbolem postaci, zdarzenia i koloru ma wyczarować
świat, w którym zmarły ma zaistnieć w otoczeniu bogów.
Technika malarska
Malarstwo egipskie powstawało
bezpośrednio na materiale, z którego wzniesiono budowlę. Kamień, cegła, drewno
były pokrywane cienką warstwą wygładzonej zaprawy wapiennej. Na niej czerwoną
linią nanoszony był szkic przedstawianej sceny. Kontury zaznaczano mocną,
czarną linią. Powstałe pola wypełniano kolorem. Do malowania używano pędzelków
z rozgniecionej trzciny, do wypełniania większych powierzchni służyły pędzelki
zrobione z połączonych trzcin, traw i włókien liści palmowych. Farby mieszano w
skorupach morskich muszli. Stosowane barwniki były pochodzenia naturalnego: np.
czarny z sadzy lub węgla, biały z wapienia lub gipsu, żółto-pomarańczowy z
ochry, zieleń i niebieski z malachitu i lazurytu albo kobaltu i tlenku żelaza.
Jako spoiwa używano roztworu z gumy arabskiej zmieszanej z białkami jaj i
odrobiną wody (farba ta nazywana była temperą). W czasach XVIII dynastii jako
spoiwo zaczęto używać wosku pszczelego.
Malowidła pokrywały ściany,
sufity grobowców i świątyń. Wnętrza domów dekorowano znacznie skromniej
(wyjątek stanowiły pałace faraona w okresie Nowego Państwa, przeznaczone dla
Amenhotepa III i Amenhotepa IV). Dekoracja domów służyła zapewnieniu im
magicznej ochrony i bezpieczeństwa. Była umieszczana tylko na niektórych
kolumnach, portalach i fryzach. Malowano także zewnętrzne powierzchnie budowli,
detale architektoniczne, rzeźby, reliefy. Barwy stosowane na zewnątrz były
zawsze intensywniejsze od tych stosowanych wewnątrz.
Najstarsze zachowane przykłady
malarstwa to fragmenty ceramiki, płóciennej tkaniny, dekoracja ściany grobu z
IV tysiąclecia p.n.e.. Przedstawione sceny wyobrażają krajobraz Nilu,
obfitujący w ptaki, zwierzęta, ryby. W tym otoczeniu ukazany jest człowiek.
Egipskie malarstwo jest podporządkowane nakazom religijnym. Przy minimalnej
liczbie środków ma oddać istotę zdarzenia, kształtu, postaci. Twarz człowieka
przedstawiana jest z profilu, bo taki sposób najtrafniej oddaje jej cechy charakterystyczne.
Oko rysowane jest en face, by ożywić spojrzenie, w nim odbija się światło
bóstwa. Ramiona pokazywane są z przodu, oddając prawdziwą szerokość pleców,
ręce i nogi z profilu, pokazując ruch postaci, biodra w pozycji trzy czwarte.
To kod, który pozwala stworzyć wyobrażenie przestrzeni w tym dwuwymiarowym
pokazaniu postaci. Kolorystyka także jest symboliczna: czerń to kolor ziemi
dającej życie, zieleń jest barwą papirusu, wiecznej młodości, czerwonawy kolor,
barwa pustyni, to symbol bezpłodnego Seta, biel – oznacza świt, uwolnienie od
mocy demonów, intensywna żółć, kolor złota, niezniszczalne ciało bogów i symbol
wieczności, żywa czerwień to kolor krwi i życia, barwa niebieska symbolizuje
nowe życie, tak wygląda brzask nieba przed świtem – ponownym narodzeniem się
słońca, woda zmywająca brud przed ponownym narodzeniem się boga. Jednocześnie
malarstwo egipskie żyje poprzez wprowadzenie zróżnicowanych obrysów,
ciemniejszych tonów podkreślających szczegół, kilka dodatkowych smug, falistych
linii itp. Nie ma na freskach egipskich chmur na niebie, czerwieni zachodzącego
słońca. Te widoki były dla wierzeń egipskich wyrazem działania sił demonów
przynoszących zamęt, zatem nie należało ich utrwalać w obrazie. Wybór tematu,
nawet miejsca, w którym został przedstawiony, też nie jest dziełem przypadku
czy indywidualnej wizji twórcy. Ściany grobowców i świątyń pokrywane są pasami
scen następujących jedna po drugiej. Poszczególne pasy oddziela tylko linia.
To kapłani decydowali o
kolejności fresków, układzie grup, wyborze ściany i tematu dla sceny głównej. W
pomieszczeniach, na jednej ze ścian, pasmowa kompozycja była łamana
wyobrażeniem dużej symbolicznej sceny, w której zmarły najczęściej poluje.
Uśmiercone zwierzęta symbolizują pokonane demony. W kolejnej scenie połowu
złowione ryby: okoń (symbol cielesności) i tilapia (Tilapia nilotica)
(symbolizuje kosmos) ukazują łączące więzy go jeszcze z światem cielesnym i
rodzące się powiązania z światem wieczności.
Dopiero w okresie Nowego
Państwa wprowadzono nową tematykę, batalistyczną. Faraon zawsze zwycięża wrogów
swojego państwa, symbolizując w ten sposób swoją opiekuńczą rolę. Chroni kraj
też przed żywiołami, konfliktami, agresją wyzwalaną przez demony. Zatem
zwycięża dzikiego byka i lwa - symbole zamętu. Od kanonów malarstwa oczywiście
były robione pewne odstępstwa. Dotyczyły one wyobrażeń zwierząt, ludzi niższego
stanu. Zmarły i otaczający go bliscy, bogowie oddawani byli w całym majestacie,
czyli z poszanowaniem obowiązujących symboli. Ewolucja dotycząca malarstwa
ujawniła się już w okresie Starego Państwa. Do najciekawszych znanych zabytków
tego okresu pochodzi fresk przedstawiający "Gęsi z Meidum" z grobu
Nefermant i Atet (fresk znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze). Fresk
datowany jest na czas panowania Snofru. Gęsi nilowe zostały przedstawione z
graficzną dokładnością wśród rozsypanych roślin maskujących siatkę, do której
mają zostać złowione. Realizm malowidła, mocno odbiegający od wcześniejszych
przedstawień fresków w Gizie i Sakkarze, każe uznać początek panowania IV
dynastii za pierwszy ważny etap ewolucji malarstwa. Odkryte freski z czasów
panowania V dynastii nie kopiują otaczającej przyrody, lecz pokazują jej
kształt, uwypuklając niezbędne szczegóły. W okresie Starego Państwa dochodzi
ono do mistrzostwa w ukazywaniu postaci zwierzęcych. Sylwetka człowieka nadal
poddana jest surowym zasadom. W okresie Średniego Państwa można zaobserwować te
same tendencje. Postacie ludzi niższego stanu cechuje już większa swoboda,
lekkość w ukazaniu ruchu, zaznaczona zostaje kompozycja pierwszego planu.
Budowa nowej stolicy i nekropoli w czasach Nowego Państwa przyczyniła się do
szybszego rozwoju malarstwa. Zwłaszcza pewne wyzwolenie się od wpływów Memfis
pozwala na większą swobodę twórczą. Z tego okresu zachowało się także więcej
zabytków pozwalających prześledzić rozwój tej sztuki. Od tego czasu wdzięk
zaczyna się liczyć również w przedstawieniach postaci człowieka. Kształty stają
się mniej toporne, ciała tracą swoją sztywność, sylwetki są smuklejsze. Pojawia
się bogactwo strojów, peruk, kolorów, przez dobór półtonów, mieszanie farb. W
zachowanych grobach można zaobserwować pewną różnorodność "szkół".
Freski były malowane przez różnych mistrzów i mimo że jest to malarstwo
anonimowe, można odróżnić poszczególnych twórców przez ich indywidualizm w
przedstawianiu dzieł. Są malowidła rysowane kilkoma kreskami, przypominające
szkic, ale oddające nastrój pokazywanej sceny; groby zdobione freskami o mocno
zaznaczonych, ozdobne w każdym detalu; sceny pokazujące żartobliwie ludzi przy
pracy (np. scena mężczyzn zbierających winogrona i tłoczących wino ukazuje
coraz większą niepewność ruchu w miarę postępu prac).
Za panowania Amenhotepa IV
dokonała się reforma państwa i sztuki. Freski odchodzą od umownych
przedstawień. Ciało faraona przedstawione jest z realizmem, mimo zachowania
niektórych kanonów (twarz z profilu, oko od frontu) sylwetka pokazana jest
zgodnie z rzeczywistością. Wielość odcieni wywołuje efekt ekspresji. Do znanych
malowideł tego okresu należy fresk przedstawiający córki Amenhotepa (w zbiorach
Ashmolean Museum w Oksfordzie). Ciała córek o czerwonawym zabarwieniu (dla
kobiet był rezerwowany odcień żółtego oznaczający płodność) przedstawione są z
uwidocznieniem ich mankamentów urody (nieproporcjonalnie szczupłe łydki, potężne
uda, zwiotczenie mięśni, wydłużenie głowy itp.). Córki i ich matka Nefertiti
zasiadają pod baldachimem, tworząc grupę pełną ruchu, ekspresji w gestach
pomiędzy poszczególnymi osobami. Twarze dzięki podkreśleniu delikatną kreską
stają się bardziej wyraziste. Kolor poduszek-siedzisk to także odcień
czerwieni. Jest to pierwsze znane dzieło monochromatyczne. Przedstawienia
przyrody też pozbawione zostają resztek sztywności. Roślinność na freskach tego
okresu tworzy plątanina naturalnie przygiętych ciężarem kwiatów roślin, pąki
kwiatów pokazane są w różnym stopniu rozwinięcia, różnorodność pastelowych
odcieni wprowadza do kompozycji element ekspresji.
W okresie panowania XIX
dynastii następuje powrót do wzorców bardziej klasycznych, przy zachowaniu
indywidualności już osiągniętej w poprzednim okresie. Po raz drugi malarstwo
przeżywa okres niezależności pod koniec okresu Nowego Państwa, za panowania
dynastii Ramzesów. Odejście to uwidacznia się najpełniej w obrazach
wykonywanych na wapiennych skorupkach – ostrakonach. Większość z nich została
wykonana przez rzemieślników z Deir el-Medina. Najbardziej znane to: tancerka
wykonująca mostek (Muzeum Egipskie w Turynie) i wilk i koziołek (Luwr). Sceny
ukazywane w grobowcach także stają się bardziej rzeczywiste i swobodne. Do
tematyki wprowadzone zostają sceny batalistyczne z prowadzonych przez faraonów
wojen. Po upadku Nowego Państwa osiągnięta swoboda zostaje zaprzepaszczona
przez nawrót do kanonów obowiązujących w okresach wcześniejszych, do ilustracji
Księgi Umarłych, do rytualnej kolorystyki, gdzie nie ma miejsca dla realizmu
świata żywych.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz