Stare Państwo / III - VI dynastia

Stworzone  przez  władców  I  dynastii  państwo  miało  początkowo  charakter  patriarchalny  i  nie  przypominało  późniejszego  organizmu  państwowego.  Dzieje  Starego  Państwa  nie  są  dostatecznie  znane.  Był  to  niewątpliwie  okres  wielkich  zmian  wywołanych  ustabilizowaniem  się  życia  państwowego.  Szczególną  wagę  przypisać  należy    przemianom  jakim  uległa  władza  panującego – wytworzeniu  się  despotyzmu.  Początkowo  jednak  król  w  najstarszych  źródłach  nazywany  ojcem  zarządzał  państwem  jakby  swoją  ojcowizną,  przy  pomocy  członków  rodziny.  Stopniowo  dopiero  w  miarę  wzrostu  funkcji  państwowych  urzędy  zaczęto  obsadzać  ludźmi  nie  należącymi  do  rodziny  królewskiej,  którzy  za  swe  usługi  otrzymywali  ziemię  w  użytkowanie.  W  ten  sposób  zaczęły  się  tworzyć  wielkie  majątki  ziemskie  i  własność  prywatna.  W  teorii  ziemia  pozostawała  własnością  panującego,  ale  funkcje,  do  których  przywiązana  była  własność  ziemska,  często  były  dziedziczone  w  tej  samej  rodzinie,  zwłaszcza  urząd  zarządcy  jednostki  terytorialnej  -  nomos.  

Drugim  wielkim  posiadaczem  ziemskim  były  świątynie.  W  dokumentach  Starego  Państwa  występuje  wyraźne  ich  uprzywilejowanie  w  formie  zwalniania  od  robót  publicznych  czy  przydzielania  im  niewolników.  Liczba  tych  ostatnich  nie  była  zapewne  wielka,  sporadyczne  wyprawy  wojenne  nie  mogły  przyczynić  się  do  wzrostu  niewolnictwa.  Zresztą  podstawową  siłą  roboczą  był  chłop,  którego  przy  ówczesnej  strukturze  społeczeństwa  trudno  określić  mianem  wolnego.  Chłop  poddany  był  kontroli  władzy  państwowej  pilnie  rejestrującej  jego  stan  posiadania  i  pociągany  do  prac  przy  budowie  i  utrzymywaniu  kanałów,   nadto   obowiązany   był  do  składania  danin  na  rzecz  panującego. Ponad  to  normalna  codzienna  praca  chłopa  egipskiego  była  bardzo  ciężka.  W  upalnym  dniu  musiał  on  czerpać  nieskończoną  ilość  wiader,  według  dzisiejszych  obliczeń  około  4 tys.  na  hektar,  by  uchronić  ziemię  przed  wysuszeniem. Prymitywne  bowiem  żurawie  ułatwiające  jego  pracę  wynalezione  zostały  dopiero  w  połowie  II tys. p.n.e.  Obciążeniem  dla  chłopa  były  również  podróże  panującego,  którego  musiał  utrzymywać  wraz  z  całym  dworem.  Oczywiście  potrzeby  faraona  nie  były  jeszcze  tak  wielkie  jak   później.   Zagadnienie   rozwoju   rzemiosła  z  braku  danych  pozostaje  na  razie  osłonięte  tajemnicą.  Szczególną  zagadkę  stanowi  po  dziś  dzień  precyzyjna  obróbka  kamienia  przy  niedoskonałości  ówczesnych  miedzianych,  a  więc  miękkich  narzędzi.  

Centralną  osobistością  w  państwowości  egipskiej  był  faraon,  który  już  we  wczesnym  okresie  Starego  Państwa  z  władcy  patriarchalnego  przekształcił  się  w  despotę.  Przyczyn  biernej  postawy  społeczeństwa  w  stosunku  do  wszechpotęgi  władcy  szukać  należy  przede  wszystkim  w  szczególnej  atmosferze  religijnej  jaka  panowała  w  Egipcie.  Faraon  był  nie  tylko  naczelnikiem  państwowym, ale i uosobieniem boga. Nie znane są w szczegółach etapy stopniowego przeobrażania  władzy  królewskiej  i  wyzwalania  się  spod  jej  wpływów.  Rządy  dynastii  III,  a  zwłaszcza  IV  oznaczają  szczytowy  okres  w  rozwoju  Starego  Państwa.  Władza  panującego  stale  wzrastała  znajdując  dobitny  wyraz  w  budowie  ogromnych  zespołów  grobowych.  Szczupłość  tradycji  nie  pozwala  przedstawić  wyraźnie  ewolucji  jaka  prowadziła  od  prostych  grobów  królewskich – mastab,  do  piramid.  Boskość  faraona,  w  którą  niezachwianie  wierzyli  Egipcjanie  poparta  przymusem mogła być tym czynnikiem,  który potrafił zmobilizować zasoby całego państwa i wprzęgnąć  jego  ludność  do  pracy  niezrozumiałej  dla  dzisiejszego  człowieka.  Z  tego  podłoża  wyrosła  koncepcja  olbrzymiego  grobowca,  wyrazu  wiecznej  trwałości  władców.  Pierwszym  budowniczym  piramidy  był  Dżoser,  władca  III  dynastii.  Jego  architekt  Imhotep,  czczony  później  jako  bóg,  zaprojektował  sześciostopniową  piramidę w Sakkarze  koło  Memfis  dokąd  Dżoser  przeniósł  stolicę  państwa  z  Tanis.  Dalszy  etap,  przejście  do  wykształconej  piramidy  związany  jest  z  osobą  założyciela  IV  dynastii,  Snofru,  po  którym  zachowały  się  dwie  piramidy  koło  Dahszur niedaleko  Memfis.  Do  najwyższej  doskonałości  doszła  budowa  piramid  za  jego  następców – Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Same piramidy, z których najwyższa,  piramida  Cheopsa  sięgała  w  pierwotnym  stanie  150 m.  Wysokości,  a  dziś  jeszcze  ponad  130 m.,  stanowiły  tylko  jeden  z  elementów  zespołu  grobowego.  Jak  dziś wiadomo  zespół  Chefrena  składał  się  z  prostokątnej  kaplicy  o  wymiarach  60  na  50 m.  Przeznaczonej  do  składania  ofiar  zmarłemu,  położonej  w  sąsiedztwie  Sfinksa  i  połączonej  krytym  korytarzem  o  długości  500 m.  Ze  świątynią  o  wymiarach  110  na  50 m.  Pełną  posągów  władcy. Ostatnim  elementem  tego  zespołu  była  piramida  Mykerinosa,  w  której  środku, ale poniżej poziomu ziemi znajdowała się komora grobowa. Zespoły te wzniesione zostały w Giza na północ od Dahszur  i  Sakkary.  Z  trudem  i  do  dziś  zresztą  tylko  częściowo  wyjaśnione  zostały  problemy  budowy  piramid  wiążące  się  z  obróbką  kamienia  zwłaszcza  przy  prymitywizmie  narzędzi  miedzianych,  kwestia  transportu  prawdopodobnie  w  czasie  wylewów  Nilu  i  dźwigania  potężnych,  wielotonowych  bloków.  Być  może  przesuwano  je  za  pomocą  ramp  budowlanych  od  brzegów  Nilu,  aż  do  stóp  piramidy  nadsypywanej  w  miarę  jej  podnoszenia.  

Nie  są  znane  szczegóły  przemian  jakie  zaszły  już  w  czasie  panowania  IV  dynastii,  na  podkreślenie  zasługuje  przyjęcie  przez  Chefrena   tytułu  „Syna  Boga  Re„.  Tak  więc  faraon  z   boga  z  czasem staje  się  już  tylko  synem  boga.  Piramidy  stają  się  za  czasów  V  i  VI  dynastii  mniejsze,  natomiast  powstają  liczne  świątynie  słońca  z  graniastymi  obeliskami  jako  centralnymi  obiektami.  Równocześnie  grobowce  urzędników,  których  liczba  i  znaczenie  wzrosły,  zostały  rozbudowane  co  zdaje  się  wskazywać  na  osłabienie  władzy  monarszej.  Dowodem  przemian,  szczególnie  wyraźnych  za  czasów  VI  dynastii  było  wytworzenie  się  zasady  dziedziczności  urzędów,  zwłaszcza  terytorialnych,  co  spowodowało  wyodrębnienie  się  księstw  dzielnicowych,  których  naczelnicy  budowali  sobie  bogate  grobowce  w  centrum  administracyjnym  dzielnicy.  Zachowane  dokumenty  dowodzą  jak  wielkie  było  w  tym  czasie  obciążenie  podatkowe  ludności.  W  tych  warunkach  VI  dynastia  traciła  na  znaczeniu,  zaznaczał  się  rozpad  aparatu  państwowego,  a  to  odbiło się fatalnie na położeniu ludności uboższej. Podobna sytuacja panowała w stolicy, w której z jednej strony skupiali się dworacy, a z drugiej masa ubogiej ludności żyjącej z pracy przy dworze królewskim.

__________________________________________________________

III DYNASTIA (2736 – 2613 p.n.e.)
- Senacht

- Dżoser
- Sechemchet
- Chaba
- Huni

SENACHT (2736 - 2690 p.n.e.)

Był założycielem III dynastii. Panował 19 lat. Prowadził ożywioną działalność budowlaną. Był synem Chasechemui i Nimaatapis oraz starszym bratem Dżosera.  Pochowany został w Sakkarze.

DŻOSER (2690 - 2670 p.n.e.)

Dżoser był synem Chasechemui i królowej Nimaatapis, młodszym bratem Sanachta. Pochodził z Tanis. Objął tron po śmierci starszego brata. W pierwszym okresie panowania rządy sprawowała matka jako regentka ze względu na młody wiek władcy. Prawdopodobnie początkowo rządził z Abydos, następnie jednak już z Memfis. W historii zasłynął jako pierwszy, któremu wzniesiono grobowiec w kształcie piramidy, oraz jako prekursor rzeźby monumentalnej (posąg króla z serdabu). Pierwszy wprowadził też do tytulatury królewskiej nowy przydomek: Złoty Horus, co miało określać władcę jako Horusa słonecznego. Wezyrem Neczericheta był Imhotep - lekarz, architekt i najwyższy kapłan, a także budowniczy pierwszej w dziejach ludzkości piramidy. Zespółgrobowy Dżesera zaprojektował wzorując się na wcześniejszych konstrukcjach, wprowadzając jednak także wiele innowacji. Przykrywając pierwotną mastabę czterostopniową piramidą, podwyższoną następnie do sześciu stopni, wzniósł budowlę o wysokości około 60 metrów. Typowe dla architektury ceglano-trzcinowej motywy odtworzył w nowatorski sposób m.in. zwieńczając kolumny imitacją kwiatów lotosu. Nowością, także zastosowaną po raz pierwszy przez Imhotepa, była integracja w jedną całość, dotychczas rozdzielanego, grobowca i okręgu kultu grobowego. Obok prekursorskich prac w architekturze, przeprowadził pierwszą reformę kalendarza. Przypisuje się mu stworzenie egipskiej medycyny i autorstwo Papirusu Edwina Smitha, opisującego lekarstwa, choroby i obserwacje anatomiczne. Za Nowego Państwa utrwalił się wizerunek Imhotepa jako patrona skrybów. Grecy utożsamiali go z Asklepiosem, szybko stał się również patronem lekarzy. 

 SECHEMCHET (2670 - 2663 p.n.e.)

O jego panowaniu nie wiemy właściwie nic. Dwa zachowane reliefy z kopalni turkusów w Wadi Madżara na zachodzie Synaju, jedyne zabytki spoza kręgu grobowego tego panującego, które go wymieniają, pokazują go w tradycyjnym ujęciu jako władcę zadającego cios pokonanym wrogom. Sechemchet został pochowany w nieukończonym grobowcu – piramidzie w Sakkarze, położonym na południowy zachód od piramidy swojego ojca Dżosera. Na południe od swej piramidy wybudował mastabę, w której znaleziono szkielet dziecka, prawdopodobnie syna Sechemcheta. Piramida Sechemcheta była wzorowana na piramidzie Dżosera, niewykluczone, że twórcą jej był również Imhotep. W momencie odkrycia w 1954 r. liczyła zaledwie 7 metrów - piramida w okresie po przerwaniu budowy była wykorzystywana jako kamieniołom. Jej podstawa wynosi 120 na 120 m, a miała wznosić się prawdopodobnie na wysokość około 70 m (co odpowiadałoby 7 stopniom). Otaczający ją mur mający początkowo 185 na 262 m został następnie powiększony do rozmiarów kompleksu grobowego Dżosera. Komora grobowa znajduje się na końcu 80 metrowego korytarza. W momencie odkrycia zawierała zapieczętowany, alabastrowy sarkofag, który po otwarciu okazał się pusty. W grobowcu odnaleziono również depozyt fundacyjny i skarb złożony z: 21 złotych naramiennic i bransolet, złotej muszli, okładziny berła, 100 złotych i 400 fajansowych paciorków oraz igły i szczypców z elektronu. Skarb ten stanowi najstarszy tak bogaty, znany zbiór biżuterii egipskiej.

CHABA (2663 - 2653 p.n.e.)

O rządach tego fanaona nie wiadomo praktycznie nic. Przyjmuje się, że został pochowany w południowej, warstwowej piramidzie w Zawijet el-Arian, która prawdopodobnie nie została nigdy ukończona. Piramida ta przy podstawie o długości 84 m miała mieć 42 m wysokości. Nie jest ona prawdziwą piramidą schodkową, ale piramidą ułożoną warstwami, stąd nazwa: piramida warstwowa. W pobliskiej mastabie określanej symbolem Z-500 z okresu III dynastii, oddalonej od piramidy 200 m na północ, odkryto 8 alabastrowych naczyń z serechem Chaby. Imię jego odnaleziono również na zabytkach z Hierakonpolis i Elefantyny.

HUNI (2653 - 2629 p.n.e.)

Żoną jego była Meresanch I. Huni jest wymieniony na liście królów z Sakkary i na Kanonie Turyńskim. Wspomniany jest również w starożytnym utworze literackim na tzw. papirusie Prisse, napisanym przez pisarza Kairesa. Nazywany jest tam królem Górnego Egiptu i poprzednikiem Snofru. Z panowaniem tego władcy wiąże się powstanie aż siedmiu niewielkich piramidek, pozbawionych wewnętrznych komór, o wysokości do 10 m w 7 różnych miastach Górnego Egiptu aż do Asuanu. Przeznaczenie ich budzi liczne kontrowersje. Mogły być oznakami władzy, zastępującymi władcę w czasie jego nieobecności na danym terenie, lub cenotafami. Pochowany prawdopodobnie w budowanej przez siebie i wykończonej już przez jego syna Snofru piramidzie w Meidum, choć niektórzy uważają, że miejscem jego pochówku jest zniszczona piramida w północnej Sakkarze.

__________________________________________________________ 

IV DYNASTIA (2629 – 2494 p.n.e.)

- Snofru
- Cheops
- Dżedefre
- Chefren
- Mykerinos
- Szepseskaf

SNOFRU (2629 - 2604 p.n.e.)

Snofru (egip. Ten-który-czyni-pięknym/doskonałym, gr. Soris) - władca starożytnego Egiptu, założyciel IV dynastii w okresie Starego Państwa. Był synem Meresanch, jednej z konkubin poprzedniego władcy Huniego. Snofru miał 2 żony:
- pierwszą żonę o nieznanym nam imieniu, z którą miał 3 lub 4 synów (nieznany z imienia z mastaby nr 17, Nefermaat, Rahotep i prawdopodobnie Anchchaef) i 2 córki (Nefretkau, Hetepheres II), pochowanych w Meidum.
- Hetepheres, z którą miał syna Cheopsa.
Początkowo rezydował w Meidum, między 12 a 15 rokiem panowania przeniósł swoją rezydencję i nekropolę domu panującego z powrotem na północ do Dahszur. Nie wiadomo, jakie były przyczyny przeniesienia nekropoli do Meidum oraz ponownego powrotu na północ. Przypuszcza się, że mogło to być spowodowane chęcią podkreślenia zmiany w stosunku do poprzedniej dynastii i jakiegoś związku rodziny panującej z tym miejscem. Panowanie Snofru stało pod znakiem intensywnej działalności militarnej i budowlanej. Zajmował się energicznie tworzeniem silnej floty. Organizował wyprawy wojenne we wszystkich niemal kierunkach. Z wypraw z Libii przywiódł 11.000 jeńców i 13.000 sztuk bydła, z Nubii – 7.000 jeńców i 200.000 sztuk bydła. Walczył również na Synaju z pustynnymi koczownikami, broniąc tam ważnych dla Egiptu kopalni miedzi, malachitu, a przede wszystkim turkusów. Jego duża aktywność budowlana potwierdzona jest przez wzmianki na Kamieniu z Palermo mówiące, że co roku budował świątynię, twierdzę lub inną budowlę. Był budowniczym niedokończonej piramidy w Meidum, o nietypowym kształcie, w której do dziś można oglądać porzucone, zachowane w doskonałym stanie, cedrowe belki mające służyć do wniesienia sarkofagu króla. Jest on także twórcą jedynej piramidy łamanej z Dahszur. Jednak ambicje tego władcy sięgały o wiele dalej i dzięki doświadczeniom wyniesionym z poprzednich budowli, w dążeniu do stworzenia idealnej konstrukcji jako pierwszy wzniósł piramidę o kojarzonym dziś z piramidami kształcie ostrosłupa – Czerwoną Piramidę w Dahszur, w której został pochowany. W sumie przypisuje się mu budowę aż czterech piramid: w Seila, Meidum oraz dwóch w Dahszur. Snofru był uważany za mądrego i sprawiedliwego władcę, jego panowanie pozostawiło po sobie dobrą pamięć wyrażaną w licznych późniejszych bajkach i opowieściach, podkreślających jego dobroć i poufałość wobec poddanych. Od jego czasów zaczęto budować właściwe piramidy jako formy grobowe i symbole boskiego państwa. W mniemaniu wielu „największy budowniczy Egiptu”, pozostawił po sobie budowle o objętości 3,6 mln m3, co stanowi o prawie 1/3 więcej niż zespół piramidy Cheopsa (2,6 mln m3). Łączna waga kamieni użytych do budowy wszystkich trzech piramid Snofru wyniosła ponad 9 milionów ton.

CHEOPS (2604 - 2581 p.n.e.)

Imię "Cheops" to spopularyzowana przez Herodota, grecka forma egipskiego imienia Chu-fu, skrótu od Chnum-chuefui (z egip. Chnum-mnie-chroni). Maneton podaje 63 lata rządów, z kolei Herodot przyznaje mu 56 lat, przyjmuje się jednak najczęściej, że panował 23 lata, jak podawał Kanon Turyński. Biorąc jednak pod uwagę zakres prac budowlanych, niektórzy egiptolodzy przypuszczają, że mógł rządzić 25–35 lat. Prawdopodobna jest również teza, że Kanon Turyński zawierał niższy stopień datowania, w rzeczywistości chodziło bowiem nie o lata panowania, tylko o spisy ludności, które odbywały się co 2 lata, co dawałoby w sumie 46 lat panowania (Stadelmann). Był synem poprzedniego władcy Snofru i królowej Hetepheres I, jego bracia przyrodni to: Nefermaat, Rahotep i Anchchaf – przez niektórych (Stadelmann) uważany za syna Cheopsa; a siostry przyrodnie to: Nefretkau i Hetepheres.

Obecnie znane imiona żon monarchy:
- Meritites - matka czworga dzieci Cheopsa
- Henutsen
- Nefertkau

Cheops był ojcem wielu dzieci. Oto imiona niektórych z nich:
- Kawab (syn) – następca tronu, umarł pod koniec panowania Cheopsa
- Dżedefre (syn) – bezpośredni następca ojca
- Baure (syn) – jeden z następców
- Meresanch II (córka) – żona Baure
- Hetepheres II (córka) – żona Kawaba, a po jego śmierci żona Dżedefre
- Dżedefmin (syn)
- Dżedefhor (syn) - jeden z następców
- Duenhor (syn)
- Chefren (syn) – jeden z następców
- Chamerernebti I (córka) – żona Chefrena
- Chafmin (syn)

Cheops był władcą zjednoczonego Górnego i Dolnego Egiptu, co wiemy ze śladów w postaci wykutych w kamieniu jego imion w kartuszach, jakie pozostały z czasów jego panowania na tych terenach: w Bubastis (Dolny Egipt), Denderze i Koptos (Górny Egipt), a także innych pamiątek: z Hierakonpolis, Tanis i Tidy koło Buto. Podejmował liczne kampanie wojenne przeciw pustynnym Beduinom, a także eksploatował złoża turkusów i miedzi na Synaju, co wiemy również z kartusza z jego imieniem tamże znalezionym. Największym i najsłynniejszym jednak zabytkiem związanym z imieniem Cheopsa, które go unieśmiertelniło w oczach potomnych, stała się piramida jego imienia. Na Cheopsa, jako budowniczego tzw. Wielkiej Piramidy w Gizie, wskazywali już klasyczni autorzy antyczni: wspomniany wyżej Herodot z Halikarnasu, Diodor Sycylijski i Maneton z Sebennytos, a także kronikarze arabscy. Dopiero jednak w 1837 r. odkryto w tejże piramidzie kartusz z imieniem tego władcy. Tymczasem nawet nie jest do końca pewne, czy w ogóle Cheopsa pochowano w piramidzie, chociaż większość uczonych uważa, że piramida była jego grobowcem, tylko ciało zostało później albo przeniesione, albo wykradzione bądź zniszczone, gdyż piramida była wielokrotnie plądrowana już w czasach starożytnego Egiptu, i to nawet w okresie Starego Państwa. Herodot z Halikarnasu przekazał nam niezbyt pochlebną opinię na temat tego władcy Egiptu, zarzucając mu hulaszczy tryb życia, prześladowanie religii i doprowadzenie kraju i jego ludu do wielkiej nędzy, a na poparcie swych słów przywołuje opowieści zasłyszane w Egipcie podczas swej podróży. Trudno jest zweryfikować opinie Herodota, należy jednak pamiętać, że nie wiemy do końca, kto był źródłem jego informacji lub skąd je czerpał, a także, że sformułował je ok. 2000 lat po Cheopsie i dlatego należy do nich podchodzić z dużą rezerwą. Jeszcze do niedawna, idąc za opisem Herodota, przypisywano Cheopsowi fakt zaspokojenia własnej pośmiertnej chwały kosztem pracy ogromnych rzesz niewolników i chłopów egipskich przy wznoszeniu swojego grobowca. Najnowsze odkrycia archeologiczne (odkrycie niedaleko piramid wielkiego osiedla robotniczego nie wykazującego charakteru osady niewolników) i badania nad starożytnym Egiptem skłaniają egiptologów do teorii, że budowa piramid mogła być zbawienna dla chłopów w okresie wylewu Nilu, gdy niemożliwa była praca na polach, dawała bowiem chłopom zatrudnienie, a co za tym idzie, utrzymanie w trudnym dla nich okresie. Byłoby to więc coś w rodzaju robót publicznych na bardzo dużą skalę. Należy także zwrócić uwagę na aspekt religijny całego przedsięwzięcia. Społeczeństwo starożytnego Egiptu miało specyficzną mentalność, zasadniczo różną nawet od społeczeństw antycznych doby klasycznej, czyli Greków i Rzymian, którzy na próżno próbowali zgłębić motywy postępowania Egipcjan przed tysiącami lat. Być może, jak wskazują niektórzy badacze, budowa piramidy dla swojego władcy była gwarantem ich życia pośmiertnego, jako dalszego ciągu wiecznej służby na jego rzecz w zaświatach, co z kolei mogło mieć zasadniczy wpływ na motywację i chęć do udziału w religijnym w zasadzie przedsięwzięciu. Cheops był znaną postacią przez cały okres starożytnego Egiptu. Mówiono o nim nawet 1000 lat po jego śmierci, w okresie Nowego Państwa, podczas panowania XVIII dynastii, jak wynika z Papirusu Westcar pochodzącego właśnie z tych czasów, ale będącego na pewno odpisem wcześniejszych przekazów (obecnie w zbiorach Muzeum Egipskiego w Berlinie). Otóż w papirusie tym Cheops jest bohaterem opowiadania zatytułowanego: Czary na dworze Cheopsa, gdzie czarownik o imieniu Dżedi przepowiada dalsze losy dynastii. Pośmiertny kult Cheopsa trwał jeszcze w czasach saickich (XXVI dynastia), w czasach rzymskich Cheops uznawany był za egipskiego prawładcę.

DŻEDEFRE (2581 - 2572 p.n.e.)

Dżedefre (Didufri, Redżedef; z egip. "Wieczny-jak-Re") – władca starożytnego Egiptu z IV dynastii, z okresu Starego Państwa, syn Cheopsa i nieznanej z imienia jego żony lub też libijskiej konkubiny. On sam pojął za żony kolejno 3 córki Cheopsa:
- Meresanch II
- Chentetka
- Hetepheres II

Znane są imiona jego synów: Setka, Baka, Harnet oraz córki: Neferhetepes. Według Kanonu Turyńskiego jego panowanie trwało 8 lat, a według Manethona aż 63 lata (wydaje się to jednak mało prawdopodobne). Jako pierwszy z władców wprowadził do swej tytulatury imię Sa-Ra – Syn-Re. Zachowane nieliczne annały z czasów jego panowania mówią o budowie statków i świątyń. Przypuszczalnie Dżedefre poślubił Hetepheres II, swoją przyrodnią siostrę, byłą żonę i zarazem siostrę rodzoną Kawaba. Kawab był następcą Cheopsa, lecz zmarł przed nim, nie osiągając sukcesji. Istnieją przypuszczenia, że został zamordowany przez prącego do władzy Dżedefre. Hetepheres II i Dżedefre byli rodzicami księżniczki Neferhetepes, prawdopodobnej matki Userkafa, pierwszego władcy V dynastii. Po śmierci Kawaba Dżedefre rywalizował o pozycję następcy tronu z innym przyrodnim bratem, Dżedefhorem. Przyjmuje się, że był w dużym stopniu skłócony z rodziną, która uważała go za uzurpatora, co wiązało się prawdopodobnie z jego pochodzeniem, oskarżeniami o zamordowanie brata oraz z walką o zdobycie, a następnie utrzymanie władzy. Najprawdopodobniej też z tego powodu dla swojego pochówku wskazał inną lokalizację niż pozostała część rodziny. Na swój kompleks grobowy wybrał nekropolę Abu Roasz z okresu III dynastii, oddaloną o około 10 km na północ od Gizy, stanowiącą obecnie północną część nekropoli memfickiej. Piramida Dżedefre jest obecnie najdalej na północ wysuniętą znaną piramidą władcy starożytnego Egiptu.

CHEFREN (2572 - 2546 p.n.e.)

Chefren (egip. Cha-ef-re – "Niechaj Re objawia się w chwale"), u Herodota Chephren, u Diodora Chabryes – władca starożytnego Egiptu z IV dynastii, z okresu Starego Państwa. Według Kanonu Turyńskiego panował 10 lat, Maneton przyznaje mu 66 lat rządów, a Herodot i Diodor Sycylijski piszą o panowaniu ponad 50-letnim, przy czym nazywają go bratem i następcą Cheopsa. Liczby te są zwykle poprawiane na 26 lat (Helck, von Beckerath). Był synem Cheopsa i prawdopodobnie królowej Henutsen. Jego żonami były:
- Meresanch III
- Chamerernebti I
- Hedżhekenu
- Per(senti)

Niektóre dzieci:
- Chamerernebti II
- Hemetre
- Rechetre
- Szepsesetkau
- Menkaure
- Nikare
- Anchemre
- Niuserre
- Sechemkare

Objął władzę po krótkim panowaniu starszego, przyrodniego brata Dżedefre. Wraz z nim powróciła do władzy starsza gałąź dynastii. Jego panowanie często określane jest jako okres szczytu potęgi IV dynastii i Starego Państwa, chociaż nie mamy o nim większych informacji. Do jego osiągnięć należało zdobycie Nubii i rozwinięcie kontaktów z Eblą i Byblos. Zachowały się pamiątki po kapłanach kultu grobowego Chefrena do Pierwszego Okresu Przejściowego, a potem z czasów panowania XXVI dynastii. Z czasów IV i V dynastii zachowały się nazwy 51 domen gospodarczych na rzecz kultu pośmiertnego Chefrena. Jako syn Cheopsa Chefren pojawia się na Papirusie Westcar. Swój kompleks grobowy wybudował na południowy zachód od kompleksu grobowego swego ojca, na płaskowyżu w Gizie. Jego piramida, której nazwa brzmi Chefren-jest-Wielki, jest drugą co do wielkości piramidą zbudowaną w Egipcie i jedyną, na której w górnej części zachowała się spora część wapiennego oblicowania. W skład kompleksu grobowego wchodzi oprócz piramidy świątynia górna, dromos i świątynia dolna, tzw. Świątynia Sfinksa, i sam Sfinks, który powstał z polecenia Chefrena. Został wyrzeźbiony i wybudowany z ogromnego bloku skalnego, pozostałego po budowie kompleksu grobowego Cheopsa. Sfinks przedstawia leżącego lwa z głową Chefrena w nemes jako wcielenie Atuma. Ma to następującą wymowę: Chefren jest Żywym obrazem Atuma, co zapisuje się przy pomocy hieroglifu przedstawiającego właśnie sfinksa.

MYKERINOS (2546 - 2511 p.n.e.)

Menkaure (egip. Men-Kau-Re - „Trwała-jest-moc-duszy-Re (boskiej-światłości)”; egip. Horus Ka-Chet - egip. „Horus-o-ciele-Byka”; gr. Mykerinos) – władca starożytnego Egiptu z okresu IV dynastii (III tysiąclecie p.n.e.). Syn Chefrena i Chamerernebti I. Jego żoną była jego przyrodnia siostra, Chamerernebti II - córka Chefrena i Meresanch III, mieli prawdopodobnie córkę Chentkaus. Według Manetona panował 63 lata, Kanon Turyński podaje 18 lat. Według Diodora, Mykerinos był synem Cheopsa i panował po Chefrenie. Uważany jest za władcę sprawiedliwego i pobożnego, dbającego o poddanych i świątynie. Znane są dekrety dotyczące jego kultu pośmiertnego, wydane przez Szepseskafa, Merenre I i Pepiego II. Władca znany jest głównie z wielu posągów, odkrytych w obrębie jego zespołu grobowego, znalezionych podczas prac archeologicznych, prowadzonych w latach 1905-1925, przez Uniwersytet Harvarda i bostońskie Muzeum Sztuk Pięknych, pod kierownictwem George'a Reisnera. Szczególnie znane są tzw. Triady Mykerinosa, w których władca przedstawiany jest w towarzystwie bogini Hathor i bogiń uosabiających jeden z nomów Górnego Egiptu. Według najnowszej hipotezy triad tych było osiem. W każdej z nich przedstawiono Mykerinosa, Hathor i bóstwo nomu, w którym Hathor cieszyła się wyjątkową czcią. Ze sposobu, w jaki przestawione postacie, które trzymają się za ręce, oraz ich równego wzrostu wysnuto wniosek, iż Mykerinos uważany był za równego bogom, dobrotliwego władcę, czułego na los swych poddanych. Jego grobowcem jest najmniejsza z trzech wielkich piramid w egipskiej Gizie. W wnętrzu piramidy Mykerinosa niestety nie znaleziono kartuszy z imieniem władcy. Pośredniej identyfikacji dokonano na przełomie lat 1837/1838, kiedy to odkryto imię Mykerinosa w drugiej z piramid satelitarnych. Dalszych dowodów dostarczyły prace wykopaliskowe, prowadzone w latach 1905-1925.

SZEPSESKAF (2511 - 2494 p.n.e.)

Był synem poprzedniego władcy Mykerinosa. Jego żoną była Chentkaus I, a ślub był wyrazem dążenia władcy do pogodzenia dwóch gałęzi rodu panującego. Miał z żoną dwie córki, Chamaat i Bunefer, oraz syna Dżedefptaha, który następnie poślubił Bunefer, chociaż niektórzy (Grimal) twierdzą, że ich dzieckiem był tylko Dżedefptah, a inni (Helck) widzą w Bunefer drugiego syna władcy. Maneton przypisywał mu 7 lat rządów, a Kanon Turyński – 4 lata panowania, jest wymieniany również na kamieniu z Palermo. Szepseskaf próbował zerwać z tak bardzo popieranym przez swoich poprzedników kultem solarnym i związaną z nim heliopolitańską doktryną teologiczną. Wyrazem tego było odmówienie przyjęcia tytułu Syna Re, odstąpienie od budowy grobowca w kształcie piramidy oraz wydanie córki Chamaat za Ptahszepsesa, kapłana boga Ptaha z Memfis. Opór ten był prawdopodobnie związany z rosnącymi wpływami politycznymi i religijnymi kapłanów boga słońca Re z Heliopolis, z czym władca nie mógł się pogodzić. Próba ta, pozbawiona elementów agresji, nie przyniosła jednak żadnych trwałych skutków, następcy jego bowiem podnieśli kult Re do rangi oficjalnej religii państwowej. Pochowany został w Sakkarze w ogromnym grobowcu, zbudowanym na wzór tynickiej formy mastaby, zwanym obecnie przez Arabów Mastabat el–Faraun, czyli Ława Faraona. Długość jednego boku tego grobowca wynosiła 104,6 m, a drugiego – 78,6 m , natomiast wysokość – około 19 m. Obecnie, już bez okładziny wapiennej z Tury, którą był pierwotnie okryty, liczy sobie 99,6 m na 74,4 m. Wejście do niego jest od północnej strony. Od wejścia prowadzi w dół korytarz z komorą, komorą przechodnią i zapadniami o długości 20,8 m, przechodzący następnie w korytarz poziomy o długości 19,5 m wiodący do przedsionka grobu o dwuspadowym dachu o rozmiarach 3,1 x 8,3 x 5,6 m, za nim korytarz z niszami o długości 10,6 m dochodzi do komory grobowej, również z dwuspadowym dachem, o wymiarach 3,8 x 7,8 x 4,9 m. W komorze grobowej znaleziono resztki sarkofagu, nie było natomiast żadnych szczątków ludzkich. Na jednej ze ścian mastaby zachował się napis informujący, że Chaemuaset, syn Ramzesa II, kazał odbudować zniszczony już wówczas grobowiec. Po wschodniej stronie mastaby znajdowała się mała świątynia grobowa (górna), w której znaleziono resztki diorytowego posągu władcy, a która w południowo-wschodnim narożniku łączy się z drogą procesyjną prowadzącą do świątyni dolnej.

__________________________________________________________

V DYNASTIA (2494 – 2345 p.n.e.)

- Userkaf
- Sahure
- Neferirkare
- Szepseskare
- Neferefre
- Niuserre
- Menkauhor
- Dżedkare
- Unis

USERKAF (2504 - 2496 p.n.e.)

Nie mamy całkowitej pewności co do pochodzenia tego władcy. Istnieją różne teorie:
- Był synem Chentkaus I i nieznanego ojca, oraz starszym bratem Sahure i Neferirkare I (Altenmuller, Helck, Stadelmann, Goedicke).
- Był synem córki Dżedefre, Neferhetepes (Vandier, Kozloff, Grimal, Vercoutter) i nieznanego mężczyzny, prawdopodobnie wielkiego kapłana w Heliopolis (Kwiatkowski) lub też kapłana Re z Sachebu koło Memfis (Schneider; zgodnie z Papirusem Westcar), ewentualnie z Elefantyny (Kwiatkowski, za Manetonem). 

Niektórzy (Kozloff) przypuszczają, że główną żoną Userkafa była Bunefer, córka Szepseskafa. Według Kanonu Turyńskiego panował 7 lat, Maneton przyznaje mu 28 lat panowania, co wydaje się znacznie zawyżone. Niewykluczone, że nowy władca został wyniesiony na tron w wyniku buntu ludności przymuszanej do pracy przy budowie piramid, a objęcie przez niego władzy wiązało się z poparciem udzielonym mu przez kapłanów z Heliopolis, w wyniku czego ich władza religijna i polityczna znacznie wzrosła. Userkaf odsunął także od władzy dwóch małoletnich przyrodnich braci: Sahure i Neferirkare. Zachowały się informacje o działalności budowlanej Userkafa. Zbudował pierwszą świątynię solarną w Abusir w piątym lub szóstym roku swego panowania. Oprócz świątyń w pobliżu stołecznego Memfis budował lub rozbudowywał świątynie w Górnym Egipcie, jak np. świątynię Montu w Tod. Za jego rządów miały miejsce kontakty Egiptu ze światem egejskim. Dowodzą tego naczynia z jego świątyni grobowej znaleziono na Cyterze, będące pierwszym znanym świadectwem kontaktów egipsko-egejskich, najprawdopodobniej o naturze handlowej. Jego imię odkryto też w Nubii na odciskach pieczęci. Panowanie jego przyniosło znaczne zmiany teologiczne. Sam władca był gorliwym wyznawcą boga słońca Re. Bardziej niż do budowy swojej piramidy przykładał się do budowy świątyń, czczących imię Re. On i jego następcy uznawali się jedynie za synów boga Re, nie zaś za samego boga. Prowadziło to zmian w administracji, w tym przekazywaniem urzędów, które do tej pory były zarezerwowane dla członków rodziny panującej, urzędnikom spoza kręgu rodziny władcy. Userkaf pochowany został w Sakkarze. Jego piramida znajduje się w północnej części nekropoli, na północny wschód od piramidy Dżesera. Leży na osi północ – południe, podobnie jak grobowce władców z III dynastii. Pierwotnie liczyła 49 m wysokości, długość jej boku wynosiła 73,3 m, a kąt nachylenia ścian 53°. Została zbudowana z olbrzymich bloków z grubsza ociosanego wapienia oraz obłożona okładziną wapienną z Tury. Wejście do niej znajduje się od strony północnej. Od wejścia prowadzi korytarz, początkowo nachylony w dół o długości 19,4 m, a następnie biegnący poziomo o długości 18,5 m z kilkoma zapadniami prowadzący do przedsionka i komory grobowej. Komora ma rozmiary 7,9 x 3,1 m, obłożona jest wapieniem z Tura i ma dwuspadowe sklepienie. Wewnątrz znajduje się bazaltowy sarkofag. Od poziomej części korytarza odchodzi połączenie do dwóch magazynów.
Na zespół grobowy składają się:
- świątynia grobowa obejmująca trzy pomieszczenia z pozornymi wrotami leżąca po południowej stronie,
- okrąg kultowy, położony po południowej stronie, z westybulem, dziedzińcem ofiarnym z kolumnadą, salą kolumnową, pomieszczeniem z niszami, pomieszczeniem na świętą barkę oraz małą piramidą satelitarną.

Za czasów Ramzesa II piramida została odrestaurowana przez Chaemuaseta. Świątynia grobowa została zniszczona już za czasów XXVI dynastii. Wewnątrz piramidy nie odnaleziono ciała władcy. Sama piramida znajdowała się w fatalnym stanie już w l. 20. XX wieku. Podobnie jak i inne piramidy władców V dynastii, była zrobiona niestarannie i z gorszych materiałów w porównaniu do piramid IV dynastii. Materiał z niej posłużył także w różnych okresach do budowy innych obiektów. Bloki z inskrypcjami Userkafa odnaleziono np. w zespole grobowym Amenemhata I w Liszt. W pobliżu piramidy Userkafa spoczęła w swojej piramidzie, pierwotnie o wysokości 17 m, jego główna żona.

SAHURE (2496 - 2483 p.n.e.)

Sahure był synem Chentkaus I oraz nieznanego ojca, jej pierwszego męża, bratem swojego następcy Neferirkare I oraz prawdopodobnie młodszym bratem poprzedniego władcy Userkafa. Według Kanonu Turyńskiego panował 12 lat, Maneton podaje 13 lat rządów tego władcy. Prowadził liczne zwycięskie wojny w Azji (m.in. ekspedycje przeciwko Beduinom na Synaju) i Libii. Z wypraw tych przywoził znaczne zdobycze: niewolników, bydło, osły, owce. W jego świątyni grobowej zachowały się inskrypcje dotyczące wielkości zdobyczy w Libii oraz zdobycia bliskowschodniego, nieznanego skądinąd miasta Nedia. Niektórzy (Grimal) jednak powątpiewają w te wojny i sądzą, że kontakty z innymi krajami za panowania tego władcy miały głównie podłoże ekonomiczne (eksploatacja złóż na Synaju i na zachód od Asuanu, wyprawy do krainy Punt). Zachowały się dowody jego działalności dyplomatycznej i negocjacji z obcymi dworami, np. syryjskim (jedna z jego żon mogła być syryjską księżniczką). Zabytki z jego imieniem odnaleziono w Byblos i Dorak w Anatolii, chociaż niektórzy (Helck) sądzą, że tron w Dorak mógł się tam znaleźć w późniejszym okresie. Prowadził też ożywioną działalność budowlaną. Wybudował, oprócz swojej piramidy, także na pewno świątynię słońca, której jednak do tej pory nie odnaleziono. Kamień z Palermo i jeden z jego kairskich fragmentów wymienia liczne darowizny na cele ofiarne i na budowę posągów i barek. Wysyłał także wyprawy morskie do krainy Punt po mirrę, kadzidło, elektron i drewno. Wyprawa taka, przedstawiona na reliefie jego świątyni grobowej, jest pierwszą zapisaną wyprawą egipską do Punt, chociaż na pewno takie wyprawy miały miejsce już wcześniej. Zachowały się również świadectwa wyprawy morskiej, prawdopodobnie do Byblos, której towarzyszył wypad w głąb lądu. Za jego czasów flota morska Egiptu była już dobrze rozwinięta, a wyobrażenia morskiego statku egipskiego z jego świątyni grobowej świadczą o rozwiniętej już technice okrętowej i wcześniejszym długim okresie aktywności morskiej Egipcjan. Pochowany został w piramidzie w Abusir, pierwszej, jaka tam została wybudowana. Ze wszystkich piramid władców V dynastii jest najdalej na północ położoną piramidą (oprócz jednej niedokończonej). Znaczenie kompleksu grobowego Sahure jest tym większe, że zachowały się w nim nim liczne znakomite reliefy pozwalające odtworzyć różne aspekty panowania tego władcy i życia Egipcjan w tamtych czasach. Piramida pierwotnie miała 48 m wysokości, długość jej boku wynosiła 78,5 m, a kąt nachylenia ścian – 50°30'. Rdzeń jej stanowiły pionowe warstwy kamienne z miejscowego wapienia. Okładzina wewnętrzna komory grobowej i ściany pokryte reliefami są z wapienia z Tury. Również okładzina zewnętrzna jest zbudowana z tego materiału, choć do czasów współczesnych zachowało się tylko kilka jej fragmentów. Od wejścia prowadzi korytarz, który zawalony jest niemal całkowicie blokami oderwanymi od stropu. Pierwszy odcinek korytarza prowadzi skośnie pod kątem 27° w dół, a następnie przechodzi w część poziomą zakończoną granitową przegrodą. Za nią znowu zaczyna łagodnie schodzić w dół i kończy się w podłużnej komorze grobowej. Słaba jakość wykonania piramidy, ukryta pierwotnie za zewnętrzną okładziną, oraz potraktowanie piramidy w późniejszych czasach jako źródła materiału budowlanego spowodowały, że obecnie piramida jest bardzo zniszczona. Od niedbale zbudowanej piramidy znacznie różni się bogato zdobiona świątynia grobowa. Obejmuje ona:
- przedsionek,
- obejście z reliefem przedstawiającym polowanie, łowienie ptaków i ryb, prowadzenie zwierząt ofiarnych,
- dziedziniec ofiarny z alabastrowym ołtarzem i bazaltową posadzką,
- obejście dziedzińca ze stropem ozdobionym gwiazdami, reliefami na ścianach przedstawiającymi następcę Sahurego, Neferirkare I, oraz zwycięstwa Sahurego nad Azjatami i Libijczykami, o kolumnach zwieńczonych kapitelami ozdobionymi liśćmi palmowymi,
- poprzeczny korytarz, na której wschodniej ścianie zachowały się przedstawienia wyprawy morskiej i statków pełnomorskich Egipcjan, a na zachodniej – przedstawienia bogów,
- sala z pięcioma niszami, w których stały posągi, które się jednak do naszych czasów nie zachowały,
- sanktuarium o rozmiarach 5,2 m x 3,6 m.

W kompleksie grobowym znajduje się również mniejsza piramida kultowa, pierwotnie o wysokości 11,6 m, długości boku 15,7 m i kącie nachylenia ścian 56°. Na wschód biegnie rampa łącząca kompleks ze świątynią dolną, będącą najlepiej zachowaną świątynią tego rodzaju po świątyni Chefrena. Była zbudowana na osi północ – południe. Do wnętrza prowadzą dwa wejścia: południowe i wschodnie. Wschodnie wejście ozdobione jest ośmioma kolumnami z różowego granitu, podczas gdy południowy portyk świątyni ma ich jeszcze cztery. Świątynia ma bazaltową posadzkę, dekorowane reliefami ściany i pokryty gwiazdami sufit. Oba wejścia prowadzą do głównego pomieszczenia, w którego zachodniej ścianie znajduje się wyjście na rampę.

NEFERIRKARE I (2483 - 2463 p.n.e.)

Był synem Chentkaus I oraz nieznanego ojca, jej pierwszego męża, bratem swojego poprzednika Sahure oraz prawdopodobnie młodszym bratem założyciela V dynastii Userkafa. Jego żoną była Chentkaus II, a synami – władcy: Neferefre i Niuserre oraz prawdopodobnie Szepseskare, bezpośredni następca. O jego rządach wiemy bardzo niewiele. Od jego panowania władcy starożytnego Egiptu już regularnie przybierają tytuł Syn Re, który będą nosili do końca okresu faraońskiego. Na rządach tego władcy kończą się annały Kamienia z Palermo. Na tej podstawie przypuszcza się, że tekst na Kamieniu został zredagowany i wyryty za czasów Neferirkare I. Również on, jak jego poprzednicy i następcy, wybudował swoją świątynię solarną, znane są dokumenty potwierdzające fakt dokonania darowizny na tą świątynię, nie została ona jednak współcześnie odkryta i nie znamy jej lokalizacji. Pochowany został w piramidzie w Abusir. Piramida została początkowo zaplanowana i wybudowana jako piramida schodkowa o 6 stopniach, o długości boku 72 m i wysokości 52 m. Następnie ją powiększono i nadano jej kształt klasycznej piramidy o kształcie ostrosłupa, której długość boku wynosiła 104 m, a wysokość – 72 m. Od wejścia w północnej ścianie piramidy zaczynał się korytarz z dwuspadowym stropem, prowadzący do komory grobowej, w której w momencie odkrycia nie było już sarkofagu. Zarówno piramida, jak i cały kompleks grobowy nie zostały nigdy wykończone. Piramidę obłożono okładziną zewnętrzną tylko w jej dolnych warstwach. Ze świątyni grobowej wybudowana została jedynie kamienna część zachodnia, służąca bezpośrednio kultowi zmarłego władcy, oraz ceglana część wschodnia, obejmująca przejście z rampy do dziedzińca, na którym stały drewniane kolumny i ołtarz. Wybudowano także aleję procesyjną, ale bez korytarza. W świątyni górnej zaawansowane były prace nad konstrukcją pięciu nisz na posągi i nad sanktuarium. Świątynia dolna nie została nigdy wybudowana, przed śmiercią władcy zdążono położyć tylko fundamenty. Przy świątyni grobowej znajdowała się osada personelu świątynnego, w której zaleziono w l. 1893 – 1907 zespół papirusów z okresu panowania Izezi i Pepiego II. Stanowił on największe znane archiwum z czasów Starego Państwa do 1982 r., kiedy to czescy archeolodzy odkryli jeszcze bogatsze w magazynie świątyni grobowej Neferefre. Dokumenty z zespołów Neferirkare I, Chentkaus II i Neferefre stanowią obecnie główne źródło wiedzy o gospodarce świątynnej okresu Starego Państwa. Obecnie cały kompleks grobowy Neferirkare jest bardzo zniszczony.

SZEPSESKARE (2463 - 2456 p.n.e.)

Według Tablicy z Sakkary i Kanonu Turyńskiego panował 7 lat, chociaż niektórzy (Grimal, Verner) twierdzą, że jego rządy mogły trwać zaledwie kilka miesięcy. Wspomniany jest przez Manetona pod imieniem Sisires (lub Siofes). Jedynymi zachowanymi zabytkami, które mu można przypisać to odciski pieczęci z jego imieniem odnalezione w Abusir. Niektórzy (Verner) przypuszczają, że Szepseskare był synem Sahure, który sięgnął po władzę po przedwczesnej śmierci Neferefre. Według tej koncepcji Neferefre nie był następcą, a poprzednikiem Szepseskare. Miejsca jego pochówku nie odnaleziono. Prawdopodobnie można mu przypisać wykonanie wykopu pod piramidę na północ od piramidy Sahurego (Stadelmann). Pomiary jej pozwoliły ustalić, że miała to być wielka konstrukcja, lecz zakończenie prac już na wstępnym etapie może świadczyć o słuszności hipotezy o krótkim panowaniu władcy.

NEFEREFRE (2456 - 2445 p.n.e.)

Syn poprzedniego władcy Szepseskare (Beckerath, Grimal, Vercoutter) lub Neferirkare I (Verner, Kwiatkowski). Bogactwo znalezisk w jego kompleksie grobowym świadczy o dużym znaczeniu tego władcy. Kanon Turyński przypisuje mu 7 lat rządów, jednak analiza niedokończonej budowy piramidy wykazała, że musiał panować krócej – 2 lub 3 lata (Verner). U Manetona nazywany Cheres. Pochowany w ukończonej podziemnej komorze grobowej swojej niedokończonej piramidy w Abusir. Piramida została wykończona w formie mastaby, a należące do kompleksu grobowego obiekty zostały wykonane i rozbudowane za czasów Niuserre. W kompleksie tym na szczególną uwagę zasługuje duży dziedziniec, ubojnia byków przeznaczonych na ofiarę i pierwsza znana nam sala kolumnowa (hypostylowa) w historii egipskiej architektury. Świątynia grobowa była zbudowana z cegły mułowej, a jej portyki były wsparte na drewnianych kolumnach naśladujących wiązki lotosu. Podobnie jak i inne piramidy władców z V dynastii, tak i piramida Neferefre była zbudowana z kiepskich materiałów, tak więc do naszych czasów niewiele się zachowało. Kult Neferefre utrzymywał się za czasów Dżedkare, zanikł za czasów Pepiego II i na krótko odżył w okresie Średniego Państwa. Świątynia solarna tego władcy znana jest tylko z inskrypcji, do tej pory nie zdołano ustalić jej lokalizacji. Podczas eksploracji piramidy już w czasach nowożytnych ciała władcy nie znaleziono. Grobowiec został obrabowany już w starożytności, w Pierwszym Okresie Przejściowym. Czescy archeolodzy pod przewodnictwem Miroslava Vernera, prowadząc wykopaliska na terenie piramidy, odkryli w l. 80. XX w. w świątyni grobowej przy piramidzie sześć małych posągów władcy, przedstawionego w pozycji siedzącej, które obecnie znajdują się w Muzeum Egipskim w Kairze (jeden z posągów na załączonym zdjęciu). Oprócz tego czeska misja odkryła tam także zbiór papirusów administracji świątynnej, tabliczki z napisami, drewniane statki, posągi jeńców i wielką ilość odcisków pieczęci.

NIUSERRE (2445 – 2414 p.n.e.)

Syn Neferirkare I i jego żony Chentkaus II, brat swojego poprzednika Neferefre i prawdopodobnie Szepseskare. Jego żoną była Reputnebu, córką Chamerernebti. Według zniszczonego zapisu w Kanonie Turyńskim rządził przez 25 lat. Prawdopodobnie za jego panowania Egipt stracił kontrolę nad Nubią. W Abu Gurab wzniósł świątynię solarną, obecnie lepiej zachowaną świątynię tego typu z dwóch ocalałych, które zachowały się do naszych czasów (druga została zbudowana przez Userkafa). Został pochowany w piramidzie w Abusir. Piramida Niuserre usytuowana jest tam między piramidami Sahure i Neferirkare I. Zbudowano ją z miejscowego wapienia przemieszanego z piaskiem i drobnymi kamieniami. Użycie tak słabych materiałów nie zapewniło trwałości konstrukcji i spowodowało, że obecnie jest ona w bardzo dużym stopniu zniszczona. Pierwotnie jej wysokość wynosiła 51 – 52 m przy długości boku 79 m i kącie nachylenia 52°. Nad przedsionkiem i komorą grobową znajduje się dwuspadowy strop, zbudowany z olbrzymich bloków wapienia o wadze do 90 ton. Kompleks obejmuje również:

- małą piramidę kultową przy południowo-wschodnim narożniku piramidy właściwej,

- świątynię grobową (górną), położoną przy wschodnim brzegu piramidy właściwej,

- rampę z drogą procesyjną,

- świątynię dolną;

Rampa wraz z tą świątynią pierwotnie należała do kompleksu grobowego Neferirkare I, lecz jako obiekty niewykończone zostały przejęte przez Niuserre, który je ukończył i włączył do swojego kompleksu. Świątynia grobowa składa się ze świątyni kultu, magazynów i przylegającego drugiego zespołu przeznaczonego na składanie ofiar pośmiertnych dla zmarłego władcy. Wejścia do tego zespołu chronił wielki lew granitowy. Najważniejsze pomieszczenie świątyni miały strop z wizerunkiem nieba. W przedsionku do niego znajdowały się na ścianach reliefy przedstawiające święto sed. Inne reliefy przedstawiały przyjęcie władcy w poczet bogów, natomiast reliefy na rampie pokazywały władcę jako pogromcę obcych krajów. W świątyni dolnej znajdowały się dawniej najprawdopodobniej kamienne posągi pojmanych wrogów oraz wyobrażenie bogini Sechmet karmiącej młodego króla.

MENKAUHOR (2414 - 2405 p.n.e.)

Nie są znane jego relacje rodzinne z poprzednikami i następcami. Mógł być bratem lub synem Niuserre. Jeśli był synem Niuserre, to prawdopodobnie jego matką była żona tego władcy Reputnebu. Mógł też być ojcem lub bratem swojego następcy Dżedkare lub też kuzynem, o ile Dżedkare był synem Neferefre, a Menkauhor – synem Niuserre. Według Kanonu Turyńskiego panował 8 lat. Lata jego panowania i rządów jego następców to czasy osłabienia władzy królewskiej na rzecz nomarchów, których bogactwa, rola i znaczenie wyraźnie wzrosły, m.in. dzięki darowiznom i nadaniom samych panujących. Wzmacnia się również warstwa mniejszych właścicieli ziemskich i kapłanów. Przejawia się to w budowie wspaniałych, bogatych grobów w formie mastab, których przepych przerasta to co było dostępne dla zwykłych śmiertelników w czasie panowania poprzednich dynastii. Menkauhor wybudował swoja świątynię solarną (co potwierdzają inskrypcje na ścianach prywatnych grobowców), lecz nie wiadomo, gdzie się ona znajdowała. Była to najprawdopodobniej ostatnia świątynia tego typu wybudowana przez władcę z V dynastii. Prowadził też intensywną eksploatację kopalni na Synaju, w Wadi Maghara zachowała się inskrypcja wspominająca jakąś wyprawę. Z jego czasów zachowały się również inne zabytki, jak:

- mały, alabastrowy posąg władcy w stroju używanym podczas święta sed, który znajduje się obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze,

- relief z mastaby Ti, przedstawiający władcę wśród bogów, któremu zmarły oddaje hołd; obecnie relief znajduje się w zbiorach w Luwrze,

- różne odciski pieczęci cylindrycznych, w tym znalezione w Abusir.

Nie znamy miejsca jego pochówku. Niektórzy sadzą, że został pochowany w piramidzie w północnej Sakkarze (piramida Lepsius nr 29, zwanej też Bezgłową Piramidą), której ruiny znajdują się na wschód od piramidy Tetiego z VI dynastii (Berlandini, Moragioglio-Rinaldi). W tym przypadku jednak występuje przeszkoda w postaci trudnego do rozwiązania problemu stratygraficznego, a mianowicie nakładania się na ślady południowego narożnika piramidy pewnej mastaby z okresu III dynastii (Stadelmann). Pośrednim dowodem tej lokalizacji, albowiem nie mamy dowodów bezpośrednich czyli pisanych, jest fakt oddawaniu czci Menkauhorowi właśnie w tym miejscu w czasach XVIII dynastii (Ockinga). Inni przypuszczają, że został pochowany w Dahszur, w piramidzie oznaczonej symbolem Lepsius nr 50 na północny wschód od Czerwonej Piramidy (Bochardt). Menkauhor był szczególnie czczony w Nowym Państwie za XVIII dynastii, znanych jest kilku kapłanów jego kultu pośmiertnego.

DŻEDKARE (2405 - 2367 p.n.e.)

Nie znamy jego koligacji rodzinnych. Niektórzy sądzą, że mógł być synem lub bratem Menkauhora, inni, że synem Neferefre, a tym samym kuzynem swojego poprzednika Menkauhora. Wiemy, że miał córki Chekeretnebti (zmarła w wieku 35 lat) i Hedżetnebu, które został pochowane w mastabach w południowym Abusir. W l. 50. XX w. na północ od jego świątyni grobowej archeolodzy odkryli zespół grobowy jego żony (Kwiatkowski), chociaż niektórzy (Schneider) twierdzą, że nie należał on do królowej. Długość jego rządów nie została dokładnie określona, chociaż na pewno panował długo – Kanon Turyński podaje 28 lat, Maneton (nazywający go Tancheresem) – 44 lata. Za tą drugą liczbą przemawia tekst z papirusu z Abusir, wspominający o 21 spisie ludności za tego władcy, a spisy odbywały się w Egipcie co 2 lata. Również wiemy, że obchodził święto sed, jedno albo więcej (wymienione „pierwsze święto sed” na naczyniu alabastrowym z Luwru). Napis z mastaby Idu w Abusir mówi o 14 spisie ludności, czyli spisie w 28 roku panowania Dżedkare. Podczas eksploracji piramidy Dżedkare archeolodzy natrafili na resztki mumii mężczyzny, który w chwili śmierci miał około 50 lat. Była to najprawdopodobniej mumia samego władcy. Wynika z tego, że Dżedkare wstąpił na tron w młodym, albo nawet bardzo młodym, wieku. 

Był władcą, który zerwał z doktryną solarną swoich poprzedników. W związku z tym nie wybudował żadnej świątyni solarnej. Różne przesłanki pozwalają wysnuć wniosek, że za jego czasów doszło do dalszego osłabienia władzy centralnej na rzecz urzędników dworskich i w poszczególnych prowincjach (nomarchowie). Dzięki odkrytym, w dużej mierze z jego czasów, papirusom z kancelarii świątyni grobowej Neferirkare I można poznać lepiej gospodarkę świątynną Starego Państwa. Z okresu jego panowania pochodzi również zbiór nauk wezyra Ptahhotepa, zapisany na Papirusie Prisse. Prowadził ożywioną politykę zagraniczną oraz wspierał handel zagraniczny. Zabytki z jego imieniem odkryto w Wadi Maghara na Synaju, w Nubii, w Toszke, w Tomas (te ostatnie poświadczające wyprawy do kamieniołomów diorytu na zachód od Abu Simbel), a także na szlaku oazowym Dachla – Dungul i w Byblos. W jego świątyni grobowej odkryto fragment listy z wymienionymi obcymi zwierzętami, roślinami i miastami. Wysyłał wyprawy do okolicznych krajów, w tym do krainy Punt, z której statki przywoziły drogocenne towary, w tym mirrę, elektron i heban. Z jednej z takich wypraw do Sudanu lub Punt przywieziony został karzeł-tancerz, o którym jeszcze wiek później mówiono na dworze w Memfis (wspomina go raport z wyprawy Herchufa z czasów Pepiego II). 

Przejęcie rządów przez jego następcę odbyło się prawdopodobnie w sposób pokojowy, a różne zniszczenia w kompleksie grobowym Dżedkare i użycie bloków kamiennych z jego świątyni grobowej w kompleksie Unisa najprawdopodobniej wiąże się z innymi przyczynami (Munro). Został pochowany w piramidzie w Sakkarze. Piramida ta położona jest w południowej części nekropoli, na skalistym zboczu koło współczesnej wioski Sakkara. Pierwotnie jej wysokość wynosiła 52 m, kąt nachylenia – 52°, a długość boku – 78,5 do 80 m (według różnych źródeł). Obecnie jej wysokość wynosi jedynie 24 m. Rdzeń piramidy został zbudowany z 6 warstw nieregularnych, małych bloków wapiennych, z których zachowały się jedynie resztki dolnych warstw. Wejście do piramidy znajduje się od północnej strony na poziomie gruntu. Przy wejściu stała niegdyś mała kaplica wejściowa. Od wejścia prowadzi obniżający się chodnik ze specjalną komorą i urządzeniem ze spadającymi kamieniami. Chodnik prowadzi do przedsionka i komory grobowej o dwuspadowym stropie. Ciało władcy spoczywało w komorze grobowej w bazaltowym sarkofagu, którego resztki odnaleziono podczas prac wykopaliskowych. Odnaleziono też resztki mumii władcy. Przed frontem sarkofagu znajduje się niewielki, prostokątny szyb przeznaczony na wazy kanopskie. Po pogrzebie wejście do niego zostało zasłonięte jedną z płyt posadzkowych. Część nadziemna piramidy jest obecnie całkowicie zrujnowana. Na wschód od piramidy znajduje się świątynia grobowa, niegdyś bogato zdobiona. Od północy i południa otaczają ją cztery dziedzińce, przy czym od strony północnej znajduje się ubojnia zwierząt ofiarnych, a na południe od głównej piramidy stoi mała piramida kultowa. Piramida była znana już w XIX w., jako pierwszy eksplorował ją Gaston Maspero w 1880 r., dokładnie zbadana została jednak w 1945 r. przez pracowników Egipskiej Służby Starożytności, ale wyniki ich prac nie zostały nigdy opublikowane z powodu śmierci archeologów, którzy kierowali wykopaliskami.

UNIS (2367 - 2347 p.n.e.)

Unis (Wenis, Unas) - władca starożytnego Egiptu, ostatni faraon V dynastii. 2367-2347 p.n.e. Pochodził prawdopodobnie z libijskiego rodu, osiadłego w Fajum (Kwiatkowski). Niektórzy widzą w nim syna Dżedkare (Grimal). Jego żonami były Nebet, Chenut i prawdopodobnie Seszseszet. Najprawdopodobniej ani Unis, ani jego małżonki nie pochodziły z królewskiego rodu. Był „królem między dynastiami” i „osobowością, której pamięć potomni zachowali w niezwykłej formie” (Munro). Miał 3 córki o imionach Iput, Hemetre i Nefrut, a także 2 synów: starszego, przewidzianego na następcę tronu, o nieznanym dla nas imieniu, oraz młodszego Unasancha. Obaj zmarli jednak jeszcze przed ojcem. Według Manetona władał Egiptem przez 33 lata, natomiast Kanon Turyński podaje 30 lat jego panowania. Okoliczności wstąpienia na tron tego władcy są nieznane. Być może został wyniesiony do władzy w wyniku zamieszek, do jakich doszło w Abydos (Kwiatkowski). Pewne jest, że jako władca walczył z Beduinami na Synaju i że podczas jego panowania doszło do dalszego osłabienia władzy centralnej na rzecz wysokich dygnitarzy dworskich i prowincjonalnych. Prowadził również czynną dyplomację w Byblos i Nubii oraz działalność budowlaną na Elefantynie i w północnej Sakkarze. Kompleks grobowy Unisa został wzniesiony w Sakkarze w sąsiedztwie kompleksu Dżosera, Tetiego i Sechemcheta. Tam też Unis został pochowany. Jego piramida jest najmniejszą z piramid władców z V dynastii, co też jest symbolicznym świadectwem osłabienia władzy monarszej w końcowym okresie panowania tej dynastii. Jednocześnie to właśnie w niej pojawiają się po raz pierwszy, wyryte na ścianach grobowca, słynne Teksty Piramid. Zwyczaj dekorowania ścian wewnątrz piramid władców, zapoczątkowany przez Unisa, utrzyma się do czasów VIII dynastii.

__________________________________________________________

VI DYNASTIA (2347 – 2181p.n.e.)

- Teti
- Userkare
- Pepi I
- Merenre I
- Pepi II
- Merenre II
- Nitokris

TETI

Matką Tetiego była Seszseszet, ojcem przypuszczalnie Szepsipuptah, który nie był królem. Jego bratem mógł być Mehu, żoną natomiast była Iput, córka Unisa, a następnie Chuit. Ze związku z Iput miał syna Pepiego. Według Manetona panował 30 lat i został zamordowany przez członków swojej straży przybocznej (w wątpliwość podaje to Schneider). Kanon Turyński wspomina o 7 pierwszych miesiącach jego panowania i jest tutaj niekompletny. Najpóźniej znana data to szósty spis ludności, co odnosi się do spisów dokonywanych co 2 lub 1,5 roku (a więc przynajmniej 9 do 12 lat rządów).

Chcąc uprawomocnić swoją władzę, poślubił córkę poprzedniego władcy. Swoją córkę Seszseszet wydał za wezyra Mererukę, co miało być próbą rozładowania napiętej sytuacji wewnętrznej i zjednania sobie arystokracji. Jego działalność prawodawcza jest zaświadczona dekretem zwalniającym z podatków świątynię Ozyrysa w Abydos i jej kapłanów. Był też pierwszym władcą zaświadczonym w związku z kultem Hathor w Denderze. Podtrzymywał stosunki międzynarodowe, rozwijane już za czasów V dynastii, z Byblos, Puntem i Nubią. W okresie jego rządów, oprócz wymienionego Mereruki, wezyrami byli: Chnumneti, Kagemni, Neferseszemre, Neferseszemptah, Anchmahor i Chentikai.

Został pochowany w piramidzie w północnej Sakkarze, na północny wschód od piramid Dżesera i Userkafa. Pierwotna jej wysokość wynosiła 52,5 m, długość boku – 78,8 m, a kąt nachylenia – 53°13'. Rdzeń piramidy składa się z 5 stopni. Do wnętrza piramidy można się dostać przez kaplicę wejściową przy północnym brzegu piramidy. System komór został zbudowany na wzór piramidy Dżedkare i Unisa. Od wejścia biegnie korytarz schodzący w dół o długości 17 m. Następnie znajdują się: komora przechodnia, poziomy korytarz o długości 25 m z zapadniami, przedsionek z serdabem (zawierającym 3 głębokie nisze) po wschodniej stronie, który przechodzi w komorę grobową o długościach boku 3,5 m x 7,9 m, zwieńczoną dwuspadowym stropem. Koniec korytarza, przedsionek i komora grobowa pokryte są Tekstami Piramid, jeden wers znajduje się także na bazaltowym sarkofagu, położonym w pobliżu zachodniej ściany komory grobowej. Sarkofag nigdy nie został dokończony. Na podłodze komory grobowej archeolodzy odkryli resztki mumii władcy (ramię i bark). Przed sarkofagiem, bliżej ściany południowej znajdował się prostokątny szyb o głębokości do 1 m, będącym pomieszczeniem na wazy kanopskie władcy.

Świątynia grobowa obejmuje:

- westybul ze sklepieniem ozdobionym gwiazdami,

- otwarty dziedziniec z obejściem z 18 filarami wykonanymi różowego granitu oraz magazynami ze stołami ofiarnymi,

- poprzeczny korytarz,

- świątynię kultu zmarłych z 5 niszami i sanktuariami ozdobionymi reliefami,

- pomieszczenia dla kapłanów i magazyny na ofiary.

Niewielka piramida kultowa znajdowała się na południowy wschód od głównej piramidy i miała swój własny mur odgradzający. Jej wysokość i długość boku były takie same i wynosiły 15,7 m, a kąt nachylenia ścian – 63°. Na zewnątrz kompleksu grobowego znajdują się małe zespoły grobowe żon Tetiego, Iput i Chuit, oraz mastaby jego wezyrów Mereruki i Kagemni. Zespół grobowy, podobnie jak i inne piramidy, był już w starożytności traktowany jako kamieniołom i źródło materiałów budowlanych. Doprowadziło to do zawalenia się ścian pomieszczeń wewnętrznych i dewastacji całego kompleksu.

USERKARE

Panowanie jego jest potwierdzone przez Listę z Abydos, Kanon Turyński i zabytki z epoki, w tym pieczęcie cylindryczne i miedziane ciosło z nazwą grupy robotników „Userkare jest kochany” z X nomu górnoegipskiego, najprawdopodobniej pracujących przy budowie grobowca władcy. Nic nie wspomina o nim Lista z Sakkary i Maneton. Panowanie jego było krótkotrwałe. Niewykluczone, że był on uzurpatorem, którego rządy poprzedzało panowanie Pepiego I (Helck) lub pokrywało się z pierwszymi latami panowania tego władcy i może też z tych powodów Userkare nie został wspomniany przez Manetona (Kwiatkowski). Mógł też współrządzić z królową Iput, która pełniła obowiązki regentki tuż po śmierci męża, czyli w okresie małoletności swojego syna (Grimal). Matką Userkare mogła być Chentkaus II, z której zespołu grobowego Pepi I zabrał bloki skalne do budowy swojej świątyni grobowej (Munro). Mogło to potwierdzać tezę, według której Userkare był uzurpatorem, w związku z czym on i wszystkie osoby z nim związane miały być wymazane z pamięci potomnych. Powyższą tezę potwierdzać również może fakt, że imię i wizerunki wezyra Userkare, Seszemnefera, zostały za czasów Pepiego wymazane, a królewski kartusz Userkare na architrawie Mehiego został zastąpiony kartuszem Tetiego. Nie wyklucza się, że ta chęć wymazania z pamięci tego wezyra wiąże się z czymś innym – jego udziałem w spisku przeciwko Pepiemu I (Kanawati). Innym znanym wezyrem z czasów Userkare był Merefnebef, którego grobowiec w dobrym stanie odkryli w 1997 r. polscy archeolodzy pod kierownictwem prof. Karola Myśliwca. Miejsce pochówku Userkare nie zostało do tej pory odnalezione.

PEPI I

Był synem faraona Tetiego i królowej Iput I, córki faraona Unisa, ostatniego władcy V dynastii. Jego żonami były: 

- Nubunet, która stała się inicjatorką spisku haremowego przeciwko swojemu mężowi i o której procesie wspomina autobiografia dworzanina Uni,

- Anchnesmerire I, z którą miał syna Merenre I i córkę Neit, później małżonkę Pepiego II, swojego brata przyrodniego,

- Anchnesmerire II, matka Pepiego II.

 

Obie królowe Anchnesmerire były córkami górnoegipskiego dostojnika, przypuszczalnie nomarchy z Abydos. Pepi poślubił Anchnesmerire II po śmierci swojej żony i starszej siostry nowej królowej. Niektórzy sądzą, że imiona Chui i Nebet były imionami pierwotnymi sióstr, używanymi przez nie do czasu zamążpójścia i przybrania dworskiego imienia Anchnesmerire (Schneider). Inni uważają, że Chui było imieniem ojca sióstr, ślub z jego córkami był wyrazem wdzięczności dla dostojnika, który pomógł odzyskać władzę prawowitemu władcy (Kwiatkowski). Mocne powiązania między domem panującym a rodziną arystokraty z Abydos potwierdza również fakt powierzenie godności wezyra jego synowi o imieniu Dżau. Według Manetona Pepi panował 53 lata, Kanon Turyński podaje 20 lat. Współcześni autorzy podają różne okresy: od 20 lat samodzielnych rządów (Goedicke), poprzez 32 lat (Hornung), co najmniej 40 lat (Grimal), 44 lata (Vercouter) do 50 lat (Baud/Dobrev). Faktem jest, że wiele zachowanych zabytków pochodzi z roku po 18 spisie ludności (odbywającym się w Egipcie co 1,5 lub 2 lata) czyli roku pierwszego święta sed (które najczęściej miało miejsce po 30 latach panowania). Pepi objął władzę w bardzo młodym wieku po Userkare, uzurpatorze i prawdopodobnym przywódcy opozycji i spisku, w wyniku którego zamordowany został prawowity władca, ojciec Pepiego, Teti (Helck, za Manetonem). Istnieje także hipoteza, że Userkare sprawował rządy w imieniu niepełnoletniego jeszcze władcy wraz z jego matką Iput jako regentką (Grimal). Niemniej jednak w osobie Pepiego I władza powróciła w ręce prawowitego dziedzica tronu po oficjalnym okresie regencji jego matki Iput I, wdowy po Tetim. Zaraz po wstąpieniu na tron przybrał imię Nefersahor (egip. Dobra jest opieka Horusa), które następnie zmienił nie wiadomo z jakiego powodu na Merire (egip. Umiłowany przez Re). Według niektórych zmiana ta miała być wyrazem chęci nawrotu do dawnych wartości (Grimal). Jednym z pierwszych jego działań było również ukaranie morderców ojca, imiona i podobizny zdrajców starto ze ścian i wrót ich grobowców.

Przez cały okres jego panowania dają się zauważyć napięcia wewnętrzne. Wyrazem ich są dwa znane spiski przeciwko Pepiemu, pierwszy – wyżej wspomniany – zainicjowany przez jego pierwszą żonę, i drugi pod przywództwem odsuniętego od łask wezyra Rewera (Kanawati). Również poślubienie dwóch sióstr z Abydos było najprawdopodobniej związane z chęcią zdobycia silniejszego oparcia dla swoich rządów i wyrazem wdzięczności za dotychczasowe poparcie jak i chęcią mocniejszego związania Górnego Egiptu z domem panującym i zapewnienia wewnętrznej stabilizacji (Helck, Grimal). Znane są imiona wielu wezyrów i wyższych urzędników z okresu rządów Pepiego, co może świadczyć o częstej ich zmianie i (lub) też o znacznej długości rządów Pepiego. Za jego czasów pogłębił się proces stopniowego wzrostu wpływów lokalnych wielmożów, do czego przyczynił się sam władca, rozdając liczne zaszczyty, tytuły dworskie i dobra rodzinie swoich żon, nie pochodzących przecież z rodu królewskiego. Miało to na pewno demoralizujący wpływ na wyższych urzędników, a w perspektywie kilkudziesięciu lat przyczyniło się do schyłku Starego Państwa i zapoczątkowania okresu rozbicia jedności kraju, znanego jako Pierwszy Okres Przejściowy.

Pepi I prowadził również bardzo aktywną i rozległą działalność budowlaną, prowadząc wielkie prace w świątyniach w Denderze, Abydos, Bubastis, Koptos, Tanis, Heliopolis, Armant i Edfu, na Elefantynie i w Hierakonpolis, gdzie znaleziono dwie jego miedziane statuetki, przy czym istnieją wątpliwości, czy czasem druga statuetka nie przedstawia jego syna Merenre I (Tiradritti/De Luca, Grimal). Niestety, zachowało się niewiele pozostałości po budowlach o charakterze sakralnym, wzniesionym przez Pepiego. Panowanie Pepiego I przebiegało pod znakiem ekspansji Egiptu w Nubii oraz rozwoju kontaktów handlowych z Libanem (Byblos) oraz krajami położonymi na somalijskim wybrzeżu Afryki (Punt). Znanych jest 5 wypraw przeciwko Beduinom na Synaju w celu ochrony tamtejszych kopalni miedzi.

Pepi I pochowany został w Sakkarze. Jego kompleks grobowy znajduje się w sąsiedztwie kompleksów grobowych innych władców z V i VI dynastii. Kompleks ten, którego nazwa brzmi Men-nefer-Pepi (egip. Trwały i Piękny-jest-Pepi), da później nazwę, nieopodal położonemu miastu ("miastu przy piramidzie"), Memfis. Jest to grecka transkrypcja tej nazwy. Plan całego kompleksu grobowego nawiązywał do planów obiektów wzniesionych przez poprzedników Pepiego, szczególnie zespołu grobowego Tetiego.

Piramida pierwotnie miała długość boku prawie 79 m, wysokość prawie 52,5 m, a kąt nachylenia – 53°13'. Jej rdzeń składał się z 6 stopni i był zbudowany z małych bloków wapiennych spojonych glinianą zaprawą. Do budowy rdzenia użyto m.in. bloków pochodzących z kompleksu Seszseszet, matki Tetiego. Piramida była, podobnie jak i inne piramidy, pokryta okładziną z białego wapienia. Wejście do niej znajdowało się od północnej strony. Stała tu prawdopodobnie kaplica wejściowa, z której jednak nic się nie zachowało. Podziemne pomieszczenia są podobne do podobnych pomieszczeń we wcześniejszych piramidach z V i VI dynastii. Od wejścia biegnie schodzący w dół korytarz, który kończy się westybulem. Za nim ciągnie się poziomy korytarz, prowadzący do przedsionka, w którego wschodniej części znajduje się wejście do komory grobowej, po zachodniej zaś serdab z 3 niszami. Strop przedsionka i komory grobowej zbudowany jest z 3 warstw potężnych bloków, z których każda składa się z 16 elementów. Na suficie tych pomieszczeń wymalowane są białe gwiazdy na tle czarnego nieboskłonu.

W południowo-wschodniej części kompleksu znajdowała się niewielka piramida kultowa. Na południe od piramidy Pepiego odkryto kompleksy grobowe żon Pepiego I. Po raz pierwszy piramida była penetrowana przez Perringa w latach 30. XIX w., ale do podziemnych pomieszczeń piramidy wszedł jako pierwszy Gaston Maspero w 1880 r. Piramida była dokładnie badana przez francuską misję archeologiczną pod kierownictwem Lauera i Garnota, a od 1963 r. przez Leclanta i Labrousse'a. Największym i najsłynniejszym odkryciem w kompleksie Pepiego były tzw. Teksty Piramid, znajdujące się na ścianach korytarzy, przedsionka i komory grobowej. To właśnie w piramidzie Pepiego I po raz pierwszy na nie natrafiono. Z jego świątyni grobowej pochodzą posążki jeńców ze związanymi z tyłu rękami, stanowiące prawdziwa galerię typów etnicznych z Azji i Afryki, z którymi stykali się starożytni Egipcjanie. Z wyposażenia grobu zachowały się: mały krzemienny nóż, 14 fragmentów waz kanopskich z żółtego alabastru, fragmenty płótna i sandał z czerwonawego drewna, prawdopodobnie z sykomory[1]. Sarkofag władcy uległ zniszczeniu, we wnętrzu piramidy zachowały się tylko nieliczne jego fragmenty. Poza tym odkryto tam fragmenty mumii, nie jest jednak pewne, czy jest to mumia Pepiego I czy też pochodzi z jakiegoś innego, późniejszego pochówku. Cały kompleks jest obecnie mocno zniszczony, gdyż był traktowany jako kamieniołom i źródło budulca dla późniejszych inwestycji. Z zachowanych fragmentów tekstu restauracyjnego Chaemuaseta wiemy, że jeszcze za XIX dynastii piramida była w dobrym stanie. Obecnie sama piramida ma nie więcej jak 12 m wysokości, a w jej środku znajduje się wielki krater po wybranym surowcu.

MERENRE I

Merenre I był synem poprzedniego władcy Pepiego I i jego żony Anchnesmerire I, choć są tacy (Vercouter), którzy uważają, że matką jego była Nubunet, pierwsza żona Pepiego I, która popadła w niełaskę. Jego siostrą była Neit, żona brata przyrodniego i następcy Merenre, Pepiego II. Kanon Turyński podaje 6 lat i 4 miesiące panowania Merenre, Maneton - 7 lat. Większość badaczy skłania się do tezy, że panował krótko – 6 lub 10 lat (Schneider), 9 lub 10 (Grimal), niektórzy tylko uważają, że dłużej – 14 lat (Bauv/Dobrev) lub nawet 44 (Smith, Vercouter), co jednak wydaje się nieprawdopodobne. Fakt, że zmarł w młodym wieku potwierdzałaby mumia młodego mężczyzny znaleziona w jego piramidzie, o ile bylibyśmy pewni, że jest to mumia władcy, a nie pochodzi z innego, późniejszego pochówku.

Już pod koniec życia ojca był współrządcą Egiptu. Samodzielne rządy zaczął po jego śmierci. Reforma administracyjna za jego rządów cechowała się decentralizacją, m.in. nomarchowie i naczelnik Górnego Egiptu nie rezydowali w stolicy, lecz w swoich prowincjach, gdzie również byli chowani. Za redukcją liczby urzędników w stolicy szło zwiększenie liczby urzędników na prowincji. Następowało dalsze osłabienie władzy centralnej. Na niwie gospodarcze nadal eksploatował kopalnie na Synaju oraz kamieniołomy w Nubii, na Elefantynie i w Hatnub, pozyskując stamtąd materiał, którego użył do budowy swojej piramidy. W polityce zagranicznej daje się zauważyć szczególne zainteresowanie władcy obszarem Nubii. Dążył do nawiązania stosunków gospodarczych i wojskowych z Nubią oraz do kolonizacji i rozszerzenia swoich wpływów na te tereny wszelkimi metodami. W tym celu Merenre wysyłał tam trzykrotnie wyprawy pod dowództwem namiestnika Elefantyny Harchufa oraz wspierał działalność Uniego, która miała umożliwić penetrację Nubii przez Egipcjan i w tym celu w ciągu roku Uni próbował wykopać pięć kanałów omijających I kataraktę. Gwałtowność prądu rzecznego udaremniła jednak jego pracę. Wyprawy te doprowadziły do uzyskania dużych zysków i zmusiły do uległości szczepy nubijskie, czego wyrazem był hołd wodzów Dolnej Nubii, który przyjął sam faraon osobiście na Elefantynie podczas podróży inspekcyjnej na południe kraju. Zasięg egipskiej penetracji kończył się w tym czasie aż na terenach na południe od III katarakty.

Został pochowany w swojej piramidzie w Sakkarze, która nigdy nie została dokończona ze względu na wczesną śmierć młodego władcy. Bok jej podstawy wynosił 78,75 m, wysokość – 52,5 m, a kąt nachylenia – 53°07'. Wejście do niej znajdowało się na poziomie gruntu po stronie północnej w tzw. kaplicy wejściowej. Sklepienie komory grobowej było wykonane z dwóch trzydziestotonowych płyt granitowych na kształt odwróconej litery V. Podobnie jak piramidy poprzedników ściany jej przedsionka i komory grobowej ozdobiono Tekstami Piramid. Kompleks posiadał świątynię grobową po wschodniej stronie i kaplicę wejściową po stronie północnej. Niedokończona piramida została dodatkowo w późniejszych okresach znacznie zniszczona, będąc źródłem taniego budulca. Już w starożytności została okradziona, mimo licznych pułapek na złodziei i trzech potężnych granitowych bloków, przecinających korytarz. Kiedy w 1881 r. otworzono komorę grobową, znaleziono w niej czarny, bazaltowy sarkofag i mumię młodego człowieka, możliwe że samego władcy, a możliwe, że pochodzącą z późniejszego pochówku, z okresu XVIII dynastii. Mumia ta trafiła do muzeum w Bulaku, którego zbiory dały następnie początek Muzeum Egipskiemu w Kairze.

PEPI II

Merenre I i Pepi II byli przyrodnimi braćmi - Anchnesmerire I i Anchnesmerire II były córkami arystokraty z Abydos imieniem Chui i żonami Pepiego I. Pierwsza była matką następcy Pepiego I - Merenre I i księżniczki Neit - przyszłej żony Pepiego II, druga była matką następcy Merenre I - Pepiego II. A przyszła żona Pepiego II, księżniczka Neit, była jego przyrodnią siostrą. Syn Chui, Dżau, był wezyrem na dworze Merenre I i Pepiego II. Wszystkie te koligacje wskazują na wzmocnienie pozycji arystokracji z Abydos, którą władca chciał mocniej związać z domem panującym w celu ustabilizowania sytuacji w kraju oraz zapobieżeniu secesji Południa. Pepi II odziedziczył tron po swym przyrodnim bracie Merenre I w wieku 6 lat i panował 94 lata. Jeśliby to było prawdą, stanowiłoby to najdłuższy okres rządów w historii Egiptu i wszystkich monarchii świata. Taką wersję długości panowania podaje Maneton, Pseudo-Eratostenes, a potwierdza Kanon Turyński i w związku z tym znajduje to uznanie u niektórych autorów (Helck, Hornung). Liczba ta jednak jest też często odrzucana przez innych autorów, dokonujących ogólnych analiz długości życia osób współczesnych władcy na podstawie informacji z ówczesnych czasów. Autorzy ci skłaniają się do rządów o długości od 64 (von Beckerath, Goedicke) do ponad 70 lat (Vercouter). Najwyższą z całą pewnością poprawnie odczytaną datą jest „rok po 31 spisie ludności” czyli 64 rok panowania, zanotowany na graffiti w Hatnub.

W ciągu swego długiego życia Pepi II pojął kilkanaście żon, z których na uwagę zasługują:

- Neit - matka Merenrego II Antiemzafa, następcy Pepiego II

- Iput II

- Udżebten

- Anchnespepi III - matka Neferkare II - faraona VIII dynastii

- Anchnespepi IV

Małżeństwa w rodzinie królewskiej można określić jako kazirodcze, gdyż zgodnie z tradycją zawierane były pomiędzy blisko spokrewnionymi osobami - Neit była przyrodnią siostrą Pepiego II, a Iput jego bratanicą. Spośród wszystkich żon Pepiego II, dla Neit, Iput II i Udżebten zbudowano niewielkie piramidy i świątynie grobowe przy kompleksie grobowym Pepiego II w Sakkarze.

Matka Pepiego II, Anchenesmerire II najprawdopodobniej pełniła funkcję regentki we wczesnych latach jego panowania, sprawując władzę w imieniu swego małoletniego syna. Alabastrowa statua, znajdująca się obecnie w Muzeum Brooklyńskim, obrazuje młodego Pepiego II z insygniami władzy królewskiej, siedzącego na kolanach swej matki. Pomimo jego długiego panowania, rzeźba ta jest jedną z tylko trzech przedstawień tego szczególnego władcy. Prawdopodobnie w rządach współuczestniczył również brat Anchenesmerire, Dżau. Nikłe wyobrażenie o charakterze małoletniego władcy może dać list, który wysłał on do Harchufa, gubernatora Asuanu, dowódcy ekspedycji handlowej do Nubii. Wyprawa, oprócz licznych dóbr, prowadziła Pigmeja, o czym wieść dotarła na dwór młodocianego władcy. Wywołało to zachwyt u króla, który wysłał do Harchufa list, obiecując sowite wynagrodzenie za dostarczenie na dwór żywego Pigmeja, który miał służyć jako ozdoba i rozrywka na dworze. List ten przetrwał w postaci drobiazgowych inskrypcji w grobowcu Harchufa. Uważa się, że Pepi II podtrzymywał tradycję swych poprzedników, kontynuując i pogłębiając stosunki (głównie handlowe) z sąsiadami z południa i wschodu. Egipt eksploatował złoża miedzi i turkusów w Uadi Maghara na Synaju. Istnieje przynajmniej jeden zapis, dokumentujący handlową wyprawę do Punt oraz zapis o misji dyplomatycznej do Byblos w Palestynie. Następcą Harchufa był Pepinacht zwany Hekaib (Ten-który-włada-sercem). Poprowadził on wspomnianą już wyprawę do Byblos i dwie do Nubii.

Oprócz wypraw handlowych i dyplomatycznych, w okresie panowania Pepiego były organizowane również wyprawy wojenne, mimo rosnącego zaufania i porozumienia pomiędzy libijskimi i nubijskimi najemnikami. Przekazy mówiące o sukcesach militarnych tych wypraw oparte są głównie o sceny z królewskiej piramidy, ukazujące króla jako sfinksa depczącego swych wrogów, w tym również przywódcę libijskiego i jego rodzinę, są one jednak niemal identyczne ze scenami z kompleksu grobowego Sahure, co stawia pod znakiem zapytania prawdziwość ukazanych wydarzeń. Pod koniec panowania Pepiego II, relacje międzypaństwowe uległy całkowitemu załamaniu, co stanowiło znak zbliżającego się rozkładu władzy centralnej. Początki schyłku VI dynastii i całego okresu w historii Egiptu zwanego Starym Państwem, datują się już za panowania Pepiego I, który pojął za żony dwie siostry, córki nomarchy Chui. Stały się one matkami przyszłych władców. Ich brat został później wezyrem na dworze królewskim. Wzrost wpływów lokalnych dygnitarzy, nomarchów, był głównym czynnikiem rozkładu władzy centralnej, gdyż urzędnicy ci wraz z upływem wieloletniego panowania Pepiego II, stawali się niemal feudalnymi władcami lokalnymi, a w terytoriach im podległych obowiązywał dziedziczny system sprawowania władzy. Tradycyjne zwolnienie z podatków powiększało zamożność i niezależność nomarchów i urzędników państwowych, powodując zarazem stopniowy wzrost ich wpływów, a co za tym idzie wzrost ich realnej władzy i jednocześnie decentralizację władzy faraona. Gwałtownie rosła rywalizacja dostojników skupionych wokół dworu, co spowodowało lawinę urzędów dworskich, przechodzących stopniowo w godności wyłącznie tytularne. Następny krok w tym procesie dokonał sam faraon, dzieląc urząd wezyra na dwóch dygnitarzy - wezyrów Górnego i Dolnego Egiptu. Jeden rezydował w Memfis, a drugi w Tebach. W późniejszym okresie urząd wezyra Górnego Egiptu, przenoszono wielokrotnie w różne miejsca. Niezwykle długie panowanie Pepiego II spowodowało skostnienie administracji państwowej oraz, co niezwykle znaczące, kryzys następstwa po nim.

Po śmierci Pepi II został pochowany w piramidzie w Sakkarze w sąsiedztwie innych kompleksów grobowych władców Starego Państwa. Charakterystyczną cechą jego kompleksu jest wysoki stopień zachowania konstrukcji. Do tarasu świątyni dolnej prowadziły 2 rampy. Z tarasu droga pielgrzyma prowadziła przez drzwi do świątyni dolnej, ozdobionej portykiem ze scenami przedstawiającymi: przyjęcie władcy przez bogów, pokonanie wrogów, polowanie. Ze świątyni dolnej biegła długa na 400 m rampa, będąca drogą procesyjną, zdobiona scenami przedstawiającymi władcę jako triumfatora nad wrogami, a w górnej części znajdował się spis domen królewskich. Rampa dochodziła do świątyni górnej obejmującej właściwą świątynię kultową i świątynię składania ofiar dla zmarłego. Dzięki dobrze zachowanym obiektom udało się zrekonstruować w świątyni program ikonograficzny składania ofiar dla zmarłego. Znajdujące się tam reliefy przedstawiały:

- obchodzenie święta sed przez władcę;

- zwycięstwo nad Libijczykami, którego forma przestawienia została zaczerpnięta z kompleksu Sahurego;

- w pomieszczeniu przed sanktuarium – relief przedstawiający króla z bogami i dostojnikami;

- w sali ofiar – władca i ponad stu wymienionych imiennie dostojników podczas składania ofiar.

Wymiary samej piramidy są identyczne jak wymiary piramid jego poprzedników z VI dynastii: Tetiego, Pepiego I i Merenre I. Bok podstawy ma długość 78,75 metrów, wysokość – 52,5 m (pierwotnie 78,5 m), kąt nachylenia – 53°13'. Została ona zbudowana z małych kamieni związanych zaprawą z mułu nilowego, a od zewnątrz pokryto ją okładziną z białego wapienia z Tury, której fragmenty zachowały się jeszcze na zachodniej ścianie piramidy. Wejście do niej znajduje się od strony północnej przez kaplicę wejściową. Od wejścia biegnie obniżający się korytarz o długości 16 m, przechodzący w przedsionek, za którym biegnie poziomy chodnik długi na 23 m. Za tym korytarzem znajduje się przedsionek komory grobowej, w którym są dwa wejścia: po jednej stronie – do komory grobowej, a po drugiej – do serdabu. Piramida Pepiego II (jak i jego poprzedników) należy do tzw. "mówiących piramid". Sufit komory grobowej pokrywają złote gwiazdy na niebieskim tle, a ściany korytarzy i komór pokryte są Tekstami Piramid. Wewnątrz komory grobowej znaleziono pusty, granitowy sarkofag, noszący imiona i tytuły Pepiego II, oraz pokrywę skrzyni kanopskiej, stanowiącej pozostałość wyposażenia grobowego.

Przy południowo-wschodnim narożniku piramidy właściwej, umieszczona została mała piramidka kultowa o długości boku podstawy 15,75 m i kącie nachylenia 63°. W bezpośrednim sąsiedztwie piramidy Pepiego znajdują się grobowce jego żon: od strony północnej i północno-zachodniej, piramidy Neit i Iput II, a po stronie południowo-wschodniej – Udżebten, każda z własnym kompleksem grobowym. Być może z powodu zbliżającego się końca panowania Pepiego II, jego czwarta żona Anchenespepi IV nie została pochowana we własnej piramidzie, lecz w komorze odrodzenia świątyni grobowej Iput II, podobnie jak książę Ptahszepses pochowany został w kompleksie grobowym Unisa, w sarkofagu zaadoptowanym dla niego, a pochodzącym z czasów IV dynastii. Piramida Pepiego II jest ostatnią znaną piramidą Starego Państwa i wybudowaną w kanonie Starego Państwa. Zawiera także bogate dekoracje, które udało się w znacznej mierze zrekonstruować. Uważa się, że kompleks grobowy, a w szczególności piramida Pepiego II, zostały ukończone nie później niż w 30 roku jego panowania i w związku z tym przez ponad 60 lat żadna ze znaczących budowli grobowych nie była budowana, co spowodowało znacząco długą przerwę w pracy kamieniarzy, murarzy i inżynierów. Brak praktyki niewątpliwie obniżył umiejętności niemających do wykonania żadnej "państwowej" pracy rzemieślników, co być może tłumaczy brak ogromnych kompleksów budowli w czasie Pierwszego Okresu Przejściowego.

MERENRE II

Merenre był synem faraona Pepiego II i i jego przyrodniej siostry - żony Neit (córki Pepiego I i Anchnesmerire I). Jego żoną była królowa Nitokris. Według Papirusu Turyńskiego i Liście Królów z Abydos pomiędzy Pepim II a Nitokris w Egipcie rządziło 5 lub 3 władców. Byli oni najprawdopodobniej synami Pepiego II. Rezydowali w Memfis. W trakcie ich panowania postępował upadek kraju – pogłębiał się kryzys gospodarczy, szczególnie rolnictwa, spowodowany niskimi wylewami Nilu, nasilały się walki o wpływy i władzę między poszczególnymi nomarchami, a władza centralna stopniowo traciła swój autorytet. Jednym z tych władców był Merenre II. Jego rządy trwały krótko, zaledwie jeden rok. Zgodnie z tradycją antyczną został on zamordowany, a jego śmierć została pomszczona przez Nitokris, która potem sama popełniła samobójstwo. Część badaczy uważa, że jest to tylko legenda. Jedynym dokumentem pozostałym z czasów rządów Merenrego jest dekret chroniący kult babki władcy Anchnesmerire I i matki Neit, który zachował się w zespole grobowym Neit w południowej Sakkarze. Miejsce pochówku władcy jak dotąd nie zostało odnalezione.

NITOKRIS

Pierwsza kobieta na tronie Dolnego i Górnego Egiptu rządząca samodzielnie i, przynajmniej nominalnie, uważana za władcę całego kraju. Papirus Turyński określa czas sprawowania przez nią władzy na 2 lata, 1 miesiąc i 1 dzień, Maneton przypisuje jej 12, a Eratostenes – 6 lat rządów. Dane odnośnie jej panowania są bardzo niepewne. Była siostrą i żoną Merenrego II. Po jego śmierci wybuchły w kraju niepokoje społeczne, w czasie których pojawiło się wielu uzurpatorów. Nitokris zdołała ich usunąć i sama objęła rządy. Legenda, którą Herodot przekazuje w swoich Dziełach mówi, że jej mąż został zamordowany, a Nitokris, znając zabójców zaprosiła ich na ucztę podczas której otworzyła sekretny kanał, przez który woda zalała komnatę topiąc biesiadników. Następnie chcąc uniknąć zemsty, popełniła samobójstwo, zamykając się w komorze pełnej popiołów. Niektórzy badacze dziejów starożytnego Egiptu nie wykluczają też takiego przebiegu wydarzeń. W czasach greckich przeszła do legendy jako Rodopis, kurtyzana i mityczna fundatorka trzeciej piramidy (Mykerinosa) w Gizie. Niestety, nie odnaleziono dotychczas żadnych świadectw archeologicznych mówiących o jej panowaniu. Nie wiadomo również, gdzie została pochowana.

Galeria zdjęć