Egipt: Nowe Państwo / XVIII

Dysponując stałą zorganizowaną armią składającą się w znacznej mierze z najemników oraz zasobami złota pochodzącego z kopalń Nubii podbitej aż do III katarakty przez faraonów XVIII dynastii, mogli jej przedstawiciele podjąć planowaną akcję podboju Palestyny, Fenicji i Syrii. Już Amenhotep I dotarł do Eufratu, ale podboje jego były krótkotrwałe. Pokojowe rządy królowej Hatszepsut doprowadziły do utraty zdobyczy i dopiero Totmes III stał się twórcą wielkiego państwa egipskiego. Podjął on 16 wypraw wojennych do Syrii rozbijając koalicję państewek syryjskich skupionych wokół miasta Kadesz i odnosząc poważny sukces w walce z państwem Mittani. Nowo zdobyte terytorium częściowo zarządzane było przez namiestników egipskich, których główna funkcja polegała na zbieraniu danin. Załogi egipskie rozmieszczone w kilku punktach czuwały nad uległością kraju, zresztą rządy sprawowali w dalszym ciągu lokalni władcy, których synowie wychowywali się na dworze egipskim, aby w przyszłości stanowić wygodne narzędzie dla władców Egiptu.

Od czasów XVIII dynastii wykształcił się zwyczaj zaciągania najemników azjatyckich, nubijskich a zwłaszcza libijskich stanowiących lepszy materiał wojskowy aniżeli Egipcjanie. Przywódcy najemników zaczęli odgrywać coraz większą rolę w państwie. Nową uprzywilejowaną grupą stali się wojownicy powożący rydwanami. Wzrosła ogromnie liczba urzędników, rozwinęło się rzemiosło i handel, dla którego wielkość państwa stworzyła pomyślne warunki rozwoju. Zwiększyła się w wyniku wojen liczba i rola niewolników. Używano ich do szczególnie ciężkich prac związanych z eksploatacją złota w Nubii czy miedzi na półwyspie Synaj, czy wreszcie w kamieniołomach. Pogłębiło się zróżnicowanie zawodowe, a rozwarstwienie społeczne zarysowało się bardziej ostro. Za czasów XVIII dynastii zaznaczyła się zmiana w charakterze władzy panującego. Coraz bardziej występował świecki, bardziej ziemski charakter władcy. Niewątpliwie wzrost osobistej odpowiedzialności panującego w toku wojen przyczynił się do umocnienia jego władzy. Zresztą obok faraona coraz większą samodzielność zdobyli wyżsi urzędnicy i wojskowi. Ogrom państwa i związanych z jego utrzymaniem funkcji wymagał podziału władzy. Nowym elementem życia Egiptu było narastanie gospodarczej, a co za tym idzie i politycznej władzy kapłanów, głównie boga Amona z Teb. Jego świątynia dzięki nadaniom królewskim i łupom wojennym stała się potęgą, która ciążyć zaczęła na życiu kraju. Do szczególnego znaczenia doszedł zwłaszcza arcykapłan boga Amona, który zajął drugie miejsce po panującym. W tej sytuacji w obrębie społeczeństwa egipskiego zaczęły dojrzewać konflikty polityczne. Walka o władzę jaka rozgorzała pomiędzy faraonem a kapłanami miała wypełnić najbliższy okres dziejów Egiptu.

Mimo pozorów świetności pozycja Egiptu u schyłku XVIII dynastii nie była już tak silna jak w pierwszym okresie jej rządów. Przyczynił się do tego nacisk wywierany na terenie Syrii przez Hetytów, którzy zagrażali również państwu Mittani, atakowanemu przez Asyrię. Wynika z tego, że pozycja militarna Egiptu uległa osłabieniu już za rządów Amenhotepa III, a przybrała katastrofalny charakter za rządów jego syna Amenhotepa IV. Tę ciężką sytuację państwa wywołała reforma religijna i walk z kapłanami boga Amona. Konflikt między królem a kapłanami sięgał dość odległej przeszłości. Złożyła się nań nowa pozycja panującego wykształcona w toku panowania XVIII dynastii i dążenia potężnych kapłanów do wywierania wpływu na politykę państwa oraz kwestię następstwa tronu. Wprowadzony po reformie religijnej jako główny bóg - Aton przedstawiany pod postacią dysku słonecznego, już za rządów Totmesa IV zaczął się pojawiać jako rywal Amona. Zaostrzenie sytuacji religijnej było wynikiem zmiennej sytuacji społecznej Egiptu. Do głosu zaczęli dochodzić ludzie nowi, często obcego pochodzenia, którzy niechętnie odnosili się do starego, niezrozumiałego dla nich kultu i szukali bardziej bezpośrednio do nich przemawiającego bóstwa, które mogłoby być bogiem dostępnym poznaniu przez wszystkich, a nie tylko przez Egipcjan. Amenhotep IV tendencje te wcielił w życie w sposób, który pozwala stwierdzić jak bardzo Egipt XVIII dynastii odbiegł od dawnych wzorców. Nie od razu wprawdzie, bo dopiero w 4 roku swych rządów zainicjował Amenhotep IV politykę zupełnego zerwania z przeszłością. Wyrazem tego stanowiska była zmiana imienia na Echnaton, opuszczenia starej stolicy Teb i założenia nowej - Achetaton, dziś Tell el – Amarna w środkowym Egipcie, głównej siedziby kultu boga Atona. W pojęciu Echnatona miał być Aton najwyższym bogiem państwowym. Równocześnie malało znaczenie starych bogów, albo prześladowanych jak Amon, albo zaniedbywanych przez króla i jego otoczenie. Odbiło się to niekorzystnie na sytuacji gospodarczej kraju, którego cała struktura ekonomiczna została zachwiana. Zaabsorbowany reformą Echnaton nie zwracał uwagi na pogarszającą się sytuację zagraniczną państwa egipskiego w Syrii, o czym donosiły listy tamtejszych namiestników i sojuszników. Panowanie egipskie uległo na tym obszarze zupełnej likwidacji pod naciskiem potężnego państwa Hetytów. W tych warunkach, w związku ze wzrastającym oporem mas chłopskich przywiązanych do starej religii, poczęła się formować przeciw Echnatonowi opozycja składająca się poza kapłanami, z wojskowych, na których stronę przeszła początkowo popierająca reformę żona Echnatona – Nefretete.

Okoliczności towarzyszące obaleniu heretyka, jak w okresie późniejszym nazywano Echnatona, nie są do końca znane. W każdym razie drugi jego następca po Smenchkare i zięć Tutanchaton, być może z konieczności zmienił swe imię na Tutanchamon, aktem tym symbolizując powrót do starej religii. Jednym z jego następców stał się dowódca wojskowy Horemheb. Dzięki jego energii Egipt zdołał odbudować się wewnętrznie, jednakże o Syrię i dzierżawy azjatyckie musiał rozpoczynać walkę na nowo. Sytuacja polityczna uległa tym czasem w Azji Przedniej zupełnej zmianie. Dynastia XIX pochodząca z Tanis, dawnej stolicy Hyksosów stanęła w obliczu ciężkiego zadania jakim było odzyskanie utraconej pozycji w Syrii. Wzgląd ten był tak ważny, że przy wyborze panującego nie liczono się zupełnie z opiniami kapłanów Amona, co oznaczało dalsze oderwanie się od tradycyjnych zasad. Inną cechą charakterystyczną tego okresu jest przeniesienie punktu ciężkości państwa z Górnego Egiptu, dotychczasowego centrum politycznego kraju na północ, skąd jedynie można było prowadzić skuteczną walkę o Syrię. Decyzja ta miała wielkie historyczne znaczenie przybliżając Egipt do Azji Przedniej i osłabiając jego zainteresowanie Afryką. Z drugiej strony decyzja ta spowodowała wzrost napięcia między kapłanami Amona i ośrodkiem tebańskim, a dynastią. Konflikt ten miał w przyszłości przynieść dla Egiptu ujemne następstwa. Przyczyniła się do tego również polityka religijna Ramzesa II, którego wytyczną było dążenie do jego ubóstwienia. Polityka ta oznaczała nawrót do staroegipskich wyobrażeń o boskości władcy.

Pierwszą próbę odzyskania Syrii, Palestyny i Fenicji podjął Seti I, ale jego sukcesy były połowiczne, wszędzie bowiem natrafił na opór ze strony Hetytów, tak że udało mu się rozciągnąć władzę Egiptu jedynie na Palestynę i Fenicję. Swobodę ruchów Egiptu hamowały walki w Libii, u zachodniej granicy państwa, gdzie pojawiły się nowe ludy, zapowiedź późniejszego zagrożenia Egiptu z tej strony. Do rozstrzygającego starcia z Hetytami doszło za panowania Ramzesa II. Obok wojsk rodzimych armia Ramzesa składała się z najemników. Z tą armią wyruszył młody Ramzes w 1286 r. do Syrii i tu zwabiony przez przewodników hetyckich w pułapkę znalazł się pod Kadesz niespodziewanie w obliczu wielkiej armii Hetytów, sam dysponując tylko częścią swych sił. Bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia. Ramzes tylko dzięki pośpiesznemu ściągnięciu pozostałych oddziałów uratowany został przed klęską. Po bitwie, która obu stronom przyniosła ciężkie straty, podjął Ramzes dalsze wysiłki celem utrzymania Palestyny i Fenicji, ale o odzyskaniu Syrii i osiągnięciu Eufratu, jak za czasów XVIII dynastii nie mogło być już mowy. W tej sytuacji Egipt i Hetyci zawarli w 1270 r. pierwszy pokój znany w historii, którego treść przekazana została zarówno przez źródła egipskie, jak i hetyckie. Dokument z Ugarit dowodzi, że granica została ustalona na rzece Orontes, Egipt zatrzymywał Palestynę i Fenicję, Syria natomiast pozostawała strefą wpływów hetyckich. Czynnikiem, który spowodował przerwanie przez Egipt walki o Syrię było niebezpieczeństwo związane z naporem dotychczas pokojowo usposobionych plemion libijskich. Bogactwo Egiptu stanowiło niewątpliwie ważną przyczynę tego naporu. Jednakże za ruchami Libijczyków kryły się znacznie poważniejsze przesunięcia etniczne, które około 1200 r. doprowadzić miały do poważnych przemian w strukturze etnicznej i politycznej Wschodu. Prawdopodobnie z obszaru bałkańskiego i egejskiego wyroiły się ludy znane jako ludy morskie i przesunęły się przez Azję Mniejszą, Syrię, Fenicję, Palestynę, Cypr docierając do granic Egiptu od strony Azji. Równocześnie zaznaczyły się w środkowej części basenu Morza Śródziemnego dalsze przesunięcia etniczne, których następstwem był nacisk ludów libijskich na zachodnią granicę Egiptu.

Za rządów następcy Ramzesa II - Merenptaha, około 1220 r. ruszyli Libijczycy z całym dobytkiem w kirunku granic Egiptu i tylko z największym trudem zdołał ich Merenptah pobić zagarniając wielkie łupy. Niebezpieczeństwo jednak grożące Egiptowi z tej strony bynajmniej nie zostało zażegnane. Korzystając bowiem z rozprężenia w jakie popadł Egipt w okresie schyłkowym XIX dynastii, napór ich i innych ludów ponowił się, co więcej udało im się przekroczyć zachodnie ramię Nilu. Próby podporządkowania ich władzy egipskiej za rządów Ramzesa III z XX dynastii doprowadziły do nowych walk, które zakończyły się ponownym zwycięstwem Egiptu. Walki z Libijczykami odnowiły się po kilku latach, tym razem sukces wojsk egipskich był zupełny. Odparcie od strony zachodniej nie zlikwidowało niebezpieczeństwa grożącemu Egiptowi, który musiał się przygotować do odparcia nowej fali ludów atakujących go od strony Azji. Były to wspomniane ludy morskie, które udało się Ramzesowi III, z trudem powstrzymać u granic Egiptu. Sukcesy te uchroniły kraj przed zalewem obcych elementów, wyczerpały się jednak siły państwa tak dalece, że następcy Ramzesa III, noszący wszyscy imię Ramzes, starali się za wszelką cenę prowadzić politykę pokojową, płacąc za to utratą Fenicji i Palestyny.

Czynnikiem, który w pewnej mierze wpłynął na osłabienie pozycji Egiptu w ówczesnym świecie było pojawienie się w 1200 r. żelaza, jako surowca, z którego sporządzano broń i narzędzia. Egipt nie zdołał przestawić się na nową produkcję dostatecznie szybko. W tym okresie występują oznaki walk społecznych w takich rozmiarach jakich nie znały poprzednie epoki. Przeniesienie centrum władzy na teren Dolnego Egiptu wpłynęło na zubożenie mas zatrudnionych w dawnej metropolii - w Tebach. Trudności gospodarcze kraju powodowały opóźnienia w dostawach żywności. W tej atmosferze wzrastającej nędzy zrozumiałe są akty plądrowania grobowców dawnych władców, nierzadko zresztą popełniane przez skorumpowanych urzędników. Państwo usiłowało zaradzić biedzie mas obiecując podwyżkę zarobków i inne ulgi w pracy. Realizację jednak tego programu uniemożliwiła trudna sytuacja gospodarcza Egiptu. Szczególnie charakterystycznym dla epoki Ramesydów zjawiskiem był wzrost majątków świątynnych, głównie Amona w Tebach. W wyniku tego procesu powstało państwo świątynne odrębne od państwa podległego władzy panującego. W jakim stosunku pozostawały te dwa organizmy do siebie nie da się dokładnie ustalić, prawdopodobnie władca miał prawo ściągania pewnych podatków z własności świątynnej. Jednakże wobec postępującego osłabienia władzy faraona można mieć wątpliwości co do praktycznej realizacji przysługujących mu praw. W każdym razie ta dwoistość gospodarcza stworzyła na przyszłość źródło politycznych komplikacji i doprowadziła w końcu do przeciwstawienia świeckiej północy kapłańskiemu południu.

Wyprawy wojenne władców Nowego Państwa zwiększyły poważnie dopływ niewolników i ich znaczenie, zwłaszcza w tych gałęziach produkcji, które wymagały pracy fizycznej, pogardzanej na ogół przez Egipcjan. Władcy Nowego Państwa byli wielkimi budowniczymi. Działalność ich podobnie jak w okresie poprzednim koncentrowała się przede wszystkim na budownictwie kultowym. Powstały jednak również obiekty użytkowe jak np. kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym, fortyfikacje chroniące Egipt od strony zachodniej przed Libijczykami. Najlepiej oddaje rozwój architektury tego okresu budownictwo świątynne: od odznaczającej się lekkością i harmonią świątyni królowej Hatszepsut do ciężkich, przeładowanych masą kolumn świątynnych w Karnaku czy Abu Simbel z czasów Ramzesa II. W sztuce, zwłaszcza w rzeźbie okresu amarneńskiego charakterystyczne jest porzucenie pewnych sztywnych i konwencjonalnych form, a wprowadzeniem tendencji naturalistycznych jak np. w sławnym popiersiu królowej Nefretete. Później jednak powrócono do dawnych form, w których wyodrębnienie postaci faraona stało się cechą dominującą. Piśmiennictwo tego okresu przeszło również ewolucję, w której odbiły się przemiany gospodarcze i polityczne. Bezpośredniość i radość życia występujące w literaturze XVIII dynastii o czym świadczy przypisywany Echnatonowi hymn do słońca, zanika u schyłku dynastii. Wiele miejsca w literaturze zajmują teraz rozważania o życiu pozagrobowym. Nie brak w niej jednak utworów o żywej tematyce poruszających osobiste przeżycia człowieka. Widać to choćby ze sławnej modlitwy Ramzesa II do Amona w bitwie pod Kadesz.

W wierzeniach religijnych zaznaczyły się również poważne zmiany. Prosty człowiek ze swoimi troskami zwracał się raczej do bóstw lokalnych czczonych pod postacią zwierząt, a nie do wielkich bogów panteonu egipskiego. Wierzył on bowiem, że w swej codziennej pracy zależny jest od bóstw swego nomu, które mogły mu pomóc lub zaszkodzić. Natomiast warstwy oświecone wyznawały na ogół wiarę w jednego boga Re, wszyscy zaś bogowie - Ptah, Set, nawet Amon uważani byli za jego wcielenie. Niezdrowe stosunki panujące w Górnym Egipcie doprowadziły za ostatniego Ramzesydy - Ramzesa XI do wybuchu rewolucji, która przybrała tym niebezpieczniejsze rozmiary, że wmieszali się w nią najemnicy libijscy. Ruch ten wprawdzie został stłumiony, ale wykazał zupełną słabość władzy centralnej. W tej sytuacji w Górnym Egipcie władzę zagarnął arcykapłan boga Amona Herhor, natomiast w Dolnym Egipcie władzę przejął Smendes. Kiedy Ramzes XI umarł ok. 1085 r. p.n.e. Egipt faktycznie rozpadł się na dwie części, choć w tradycji egipskiej władcy tych dzielnic zaliczani są do tej samej XXI dynastii.

_______________________________________________

XVIII DYNASTIA (1567 – 1320 p.n.e.)

- Ahmose (1567 – 1546 p.n.e.)
- Amenhotep I (1546 – 1526 p.n.e.)
- Totmes I (1525 – 1512 p.n.e.)
- Totmes II (1512 – 1504 p.n.e.)
- Hatszepsut (1503 – 1484 p.n.e.)
- Totmes III (1484 – 1450 p.n.e.)
- Amenhotep II (1450 – 1425 p.n.e.)
- Totmes IV (1425 – 1417 p.n.e.)
- Amenhotep III (1417 – 1379 p.n.e.)
- Amenhotep IV (1379 – 1362 p.n.e.)
- Smenchkare (1364 – 1361 p.n.e.)
- Tutenchamon (1361 – 1352 p.n.e.)
- Aj (1352 – 1348 p.n.e.)
- Horemheb (1348 – 1320 p.n.e.)

AHMOSE

Ahmose – faraon, władca starożytnego Egiptu, z XVIII dynastii, z początków Nowego Państwa. Syn Sekenenre Tao II i królowej Ahhotep I, brat Kamose. Panował prawdopodobnie w latach od 1550 - 1525 p.n.e. Odziedziczył władzę w wieku około 10 lat, po śmieci swego brata. Po wstąpieniu na tron przyjął imię koronacyjne – prenomen – 'Neb-pehty-Re. Całe jego panowanie przebiegało pod znakiem zmagań o zjednoczenie Egiptu i wyzwolenie obszaru Delty spod władzy Hyksosów oraz przywrócenie wpływów Egiptu w Nubii i Kanaan. W ciągu dwudziestu pięciu lat panowania dokończył dzieło zapoczątkowane przez swego ojca i brata. Dokonał zjednoczenia Egiptu i przywrócił jego znaczenie w stosunkach międzynarodowych do stanu, co najmniej z czasów końca Średniego Państwa, stając się założycielem nowej, XVIII dynastii i dając początek epoce, w której później Egipt osiągnął szczyt swej potęgi za czasów Imperium – epoki Tutmozydów i Ramessydów. Prawdopodobnie w 11 roku swego panowania (według analiz matematycznego papirusu Rhinda) zdobył Heliopolis i Sile, a wkrótce później Awaris – stolicę Hyksosów. Po wyparciu ich z Delty podjął wysiłek zjednoczenia i reorganizacji państwa, opierając się głównie, a w zasadzie jedynie, na wsparciu swych rdzennych środowisk tebańskich, nie przywracając do władzy starych rodów, odsuniętych od niej za czasów XII dynastii.

Jego działalność budowlana objawiała się głównie w obrębie świątyni Amona w Karnaku i świątyni Montu w Armant. W Abydos rozkazał wznieść dwa cenotafy – jeden dla siebie (prawdopodobnie w formie piramidy, którego pozostałości przebadała 1993 roku ekspedycja sponsorowana przez Pennsylvania-Yale Institute of Fine Arts), a drugi dla swej babki – Tetiszeri, która dożyła panowania swego wnuka i otaczana była czcią i kultem, uważana za jedną z założycielek XVIII dynastii. W 22 roku panowania dokonał inauguracji kamieniołomów w Tura, skąd czerpano surowiec do budów świątyni Ptaha w Memfis oraz świątyni w Luksorze. W życiu Ahmose ważną rolę odegrały trzy kobiety: wspomniana już babka – Tetiszeri, matka – Ahhotep, zmarła między 16 a 22 rokiem panowania, prawdopodobna regentka w czasach nieletniego syna oraz żona (jednocześnie siostra) – Ahmose-Nefertari, z którą miał kilkanaścioro dzieci. Na uwagę zasługują:

- Meritamon – najstarsza córka, przyszła żona Amenhotepa I.

- Satamon – druga córka.

- Amenhotep I – następca, przyszły faraon.

- Ahhotep II – trzecia córka – przyszła żona Amenhotepa I.

- Ahmes Sipair – syn, następca tronu, zmarły nie osiągnąwszy sukcesji.

jak również:

- Tair – córka drugiej żony, Kasmut.

Ahmose-Nefertari przeżyła Ahmose, jak również jego następcę, swego syna – Amenhotepa I. Zmarła prawdopodobnie w pierwszym roku panowania Totmesa I. Otaczana była kultem aż do czasów Herhora – czyli końca XX dynastii. Po śmierci Ahmose sprawowała regencję w imieniu nieletniego syna – Amenhotepa I. Ahmose pochowany został w królewskiej nekropoli w Dra Abu al Naga, a miejscem jego kultu stał się cenotaf w Abydos. Mumię króla odnaleziono w skrytce DB-320 w Deir el-Bahari.

AMENHOTEP I

Amenhotep I – faraon, władca starożytnego Egiptu XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa, trzeci syn Ahmose i królowej Ahmes-Nefertari, drugi władca XVIII dynastii.

Panował prawdopodobnie w latach od 1525 - 1504 p.n.e. Według Manethona – 20 lat i 9 miesięcy, na co poparciem są biograficzne inskrypcje z grobowca Amenemhata, w których stwierdza on, że służył pod panowaniem Amenhotepa Dżeserkare 21 lat. Jednakże ostatnim potwierdzonym rokiem jego panowania jest rok 10. Amenhotep osiągnął sukcesję, będąc trzecim synem Ahmose, w wyniku śmierci swych dwóch braci, następców tronu. W pierwszych jego latach panowania regencję sprawowała jego matka. W wyniku śmierci Ahmose, Libijczycy korzystając z okresu przełomu władzy, najechali zachodnie obszary Delty Nilu, powodując konieczność zorganizowania przez nowego króla błyskawicznej kampanii przeciw nim. W jej wyniku, pomimo braku doświadczenia nowego króla, najeźdźcy zostali szybko wyparci z Egiptu. Dalsze lata jego panowania to okres stabilizacji i spokoju wewnętrznego i zewnętrznego. Według inskrypcji z grobowca Ahmesa, syna Abany, Amenhotep podjął jedynie wyprawę do Nubii, w okolice II katarakty, w wyniku której wicekrólem został mianowany Turi, a na południowych rubieżach państwa wzniesiono świątynie w Sai. Z jego rozkazu rozbudowę świątyni Amona w Karnaku powierzono architektowi Ineni, który później za panowania Totmesa I był wykonawcą pierwszego królewskiego grobowca w Dolinie Królów.

Amenhotep pojął za żonę swoją siostrę – Ahhotep II, z którą miał jednego syna Amenemhata, zmarłego w wieku około 2 lat. W związku z tym, że nie zostawił po sobie następcy tronu, sukcesję po nim przejęła boczna gałąź dynastii. Tron objął Totmes I, który aby uprawomocnić swą władzę, pojął za żonę siostrę Amenhotepa – Ahmes. Panowanie Amenhotepa I to lata stabilizacji i rozkwitu zarówno kulturalnego, jak i gospodarczego. Za jego czasów wybudowano sanktuarium Hathor w Deir el-Bahari (zniszczone za czasów Hatszepsut), w Górnym Egipcie w Kom Ombo i świątynię Nechbet w El-Kab i w Abydos. W czasie jego panowania prawdopodobnie ukończono ostateczną wersję królewskiej księgi grobowej Amduat, która po raz pierwszy pojawiła się w grobowcu Totmesa I w postaci malowideł i inskrypcji. Amenhotep I został prawdopodobnie pochowany w królewskiej nekropoli w Dra Abu al Naga, ale jego grobowiec nie został, jak dotąd, odnaleziony. (Istnieją hipotezy o pochowaniu Amenhotepa I w Dolinie Królów w grobowcu KV39). Mumię króla odnalazł Brugsch w skrytce DB-320 w Deir el-Bahari. Obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze. To właśnie za czasów Amenhotepa I jeden z jego poddanych – Amenemhat – wynalazł klepsydrę.

TOTMES I

Totmes I – faraon, władca starożytnego Egiptu z XVIII Dynastii, z okresu Nowego Państwa, syn Seniseneb, która nie pochodziła z królewskiego rodu. Prawdopodobnie nie był spokrewniony z główną linią władców XVIII dynastii. Totmes wstąpił na tron po bezpotomnej śmierci Amenhotepa I i aby uprawomocnić swą władzę pojął za żonę jego siostrę – Ahmes, córkę Ahmose i królowej Ahmes-Nefertari. Panował w latach 1504-1492 p.n.e. Według Manethona – 12 lat. O ósmym i dziewiątym roku jego panowania mówią inskrypcje na kamiennych blokach z Karnaku. Ojciec królowej-faraona Hatszepsut, Amenmose, Wadżmose, Ramose oraz Totmesa II, którzy urodzili się z jego związku z konkubiną Mutnofret. Był jednym z najbardziej prominentnych dowódców wojskowych wysokiej rangi, do której doszedł za panowania swego poprzednika Amenhotepa I. Królowa Ahmes-Nefertari utrzymała tytuł Boskiej Małżonki Amona, co niewątpliwie miało znaczenie dla legitymizacji jego władzy. Zmarła prawdopodobnie w pierwszym roku panowania Totmesa I.

W czasie swego panowania przeprowadził kilkanaście ekspedycji w Dolnym Egipcie – w Delcie Nilu – skierowanych przeciw bandom powstańców hyksoskich, a w czasie jednej z nich jego wojska dotarły aż nad Eufrat. Na południu w Górnym Egipcie poprowadził wyprawę za trzecią kataraktę, do Nubii, gdzie w starciu z Nubijczykami własnoręcznie pokonał ich króla. Według relacji jednego z jej uczestników, dowódcy wojskowego Ahmesa syna Abany, po zwycięstwie Totmes, wracając do Teb, kazał na dziobie swego statku powiesić ciało zabitego króla Nubii. Z polecenia Totmesa I pod nadzorem architekta Ineni przeprowadzono wiele prac budowlanych. Tej aktywności zawdzięczamy budowę czwartego i piątego pylonu w świątyni w Karnaku, wzniesienie wielu statui i obelisków oraz dokończenie prac zapoczątkowanych przez Amenhotepa I. Dla upamiętnienia swego zwycięstwa nad Hyksosami kazał wznieść w Karnaku salę hypostylową, skonstruowaną z drewna cedrowego. Następcą Totmesa I został Totmes II, syn Mutnefret, który rywalizował o sukcesję z Hatszepsut, jego córką z pierwszorzędnego związku.

Totmes I zapoczątkował królewską nekropolę w Tebach Zachodnich w Dolinie Królów, gdzie z jego polecenia, pod nadzorem Ineni wykuto pierwszy skalny grobowiec (KV 38), zapoczątkowując tym samym nową tradycję grzebalną, różniącą się zasadniczo od dotychczasowej, polegającą na oddzieleniu grobowca od świątyni grobowej oraz jego ukryciu. W królewskiej nekropoli w Dolinie Królów pochowano władców XVIII, XIX i XX dynastii. Mumię króla w czasach panowania Hatszepsut przeniesiono z jej polecenia do jej grobowca (KV 20), a po śmierci Hatszepsut, z polecenia Totmesa III, na powrót do jej pierwotnego miejsca pochówku, a później, w okresie rabunków królewskiej nekropoli, do skrytki DB-320 w Deir el-Bahari. Obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

TOTMES II

Totmes II - faraon, władca starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn Totmesa I i drugorzędnej jego żony Mutnefret. Panował w latach 1492 - 1479 p.n.e. Wstąpił na tron 8. dnia pory Achet w wieku około 21 lat. Według Manethona panował 13 lat i nazywany był Chebron. Dane te są jednak niepewne i wywołują dyskusje w środowiskach egiptologicznych. Niektórzy egiptolodzy uważają, że panowanie jego było krótsze o całe 10 lat. Przemawiać za tym może jedyna znana stela datowana na pierwszy rok jego panowania. Tron odziedziczył po śmierci ojca, Totmesa I i dwóch braci, następców tronu, Amenmose i Wadżmose. Po wstąpieniu na tron, aby uprawomocnić swą władzę pojął za żonę przyrodnią siostrę – Hatszepsut, córkę swego ojca i królowej Ahmes, siostrę wyżej wspomnianych następców tronu.

Panowanie Totmesa II jest bardzo ubogo udokumentowane we współczesnych mu, autobiograficznych inskrypcjach w grobowcach dostojników z czasów początku XVIII dynastii i Nowego Państwa. W 1987 roku, Luc Gabolde opublikował w "Studien zur Altägyptischen Kultur" statystyczną analizę porównawczą dotyczącą ilości zachowanych skarabeuszy z czasów Totmesa I, Totmesa II i Hatszepsut. Wyniki owej analizy wykazały relatywnie niewielką liczbę Skarabeuszy Totmesa II w porównaniu z ich ilością w czasach Totmesa I i Hatszepsut. Na tej podstawie ustalono, iż Totmes I panował około 11 lat, Totmes II – 3 lata, a Hatszepsut około 22 lat. Większość spośród nielicznych budowli z czasów panowania Totmesa II uległo zniszczeniu-zdemotowaniu lub zostało ponownie użyte przez jego nastepców. Ze związku z Hatszepsut narodziły się dwie córki Totmesa – Neferure i Meritre. Ze związku z drugorzędną żoną imieniem Iset (Isis) narodził się jego następca, jeden z największych władców starożytnego Egiptu – Totmes III.

W czasie swego panowania Totmes II zorganizował kilka wypraw wojennych, skierowanych głównie dla stłumienia rebeli w Nubii oraz na Bliskim Wschodzie, przeciw grupom koczowniczych Beduinów – Szasu, w południowej Palestynie. W kampaniach tych faraon nie uczestniczył osobiście, wysyłając swych generałów, co często interpretowane jest jako dowód słabości władcy. Ineni – jeden z dostojników na jego dworze, w autobiografii ze swojego grobowca nazywa króla "Jastrzębiem w gnieździe". Istnieje teoria mówiąca, że Totmes II wstąpił na tron jako małoletni chłopiec. W związku z tym mógł rzeczywiście panować 13 lat, osiągajac dorosłość i stając się ojcem dwóch córek i Totmesa III – swego następcy. Niemiecki egiptolog J. Von Beckerath używa tych argumentów na poparcie tej teorii. W swej książce "Chronologia Egipskich Faraonów" – Beckerath podkreśla osobliwy fakt, że Hatszepsut obchodziła swoje święto sed w 16 roku panowania, co miało miejsce około 30 lat po śmierci Totmesa I, któremu głównie zawdzięczała swoje dojście do władzy. Wynika z tego 13 letnia rozbieżność w ciągłości władzy. Owe 13 lat mogły być latami panowania własnie Totmesa II. Istnieją sądy mówiące, że Hatszepsut sprawowała rzeczywistą władzę w czasie panowania Totmesa II. Swiadczyć za tym mogą posunięcia w polityce wewnętrznej i zagranicznej, kontynuowane później za czasów oficjalnego jej panowania, jako regentki Totmesa III i później jako faraona, jako że to właśnie ona była uważana przez swego ojca za następcę tronu.

Totmes II pochowany został w Dolinie Królów (KV42), a w czasach rabunków królewskich nekropoli, mumię jego przeniesiono do skrytki DB 320 w Deir el-Bahari. Z bandaży odwinął ją w 1886 roku, Gaston Maspero. Mumia króla znajdowała się w bardzo złym stanie. Ramiona były oderwane lub odcięte przez złodziei grobów. Prawa noga nosiła wyraźne ślady odrąbywania. Całe ciało króla pokrywały różnej wielkości plamy, co Maspero uznał za wynik choroby. Gdy w 1905 roku mumię badał doktor Elliot Smith wykluczył chorobę jako przyczynę śmierci władcy. Mumia Totmesa II obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

HATSZEPSUT

Hatszepsut – faraon, władczyni starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Panowała prawdopodobnie w latach 1503 - 1482 p.n.e. Córka Totmesa I i królowej Ahmes, siostra i żona Totmesa II, z którym rywalizowała o sukcesję. Po śmierci Totmesa II objęła regencję w imieniu małoletniego Totmesa III. Prawdopodobnie w drugim lub trzecim roku regencji ogłosiła się władcą i przyjęła tytuł królewski, wywodząc swe prawo do tronu na podstawie, jak sama stwierdziła, współrządów ze swym ojcem, Totmesem I. Różnie oceniana. Jej zasługą było rozszerzenie stosunków handlowych. Jednak z drugiej strony jej wieloletnie zaniedbania militarne zmusiły kolejnego władcę Totmesa III do organizacji wypraw wojennych przeciw koalicjom antyegipskim, powstałym głównie w Syro-Palestynie (wkrótce po wstąpieniu na tron Totmes III nakazał usunąć wszelkie wizerunki swej poprzedniczki, a lata swego panowania liczył od śmierci Totmesa II).

Hatszepsut była najstarszą córką Totmesa I i królowej Ahmes, siostry Amenhotepa I, siostrą Amenmose i Wadżmose, oraz przyrodnią siostrą Totmesa II, którego matką była Mutnofret, drugorzędna żona Totmesa I. Najpierw Amenmose, a po jego śmierci Wadżmose byli następcami tronu przygotowanymi do tej funkcji. Nie było im jednak dane osiągnąć sukcesji. Zgodnie z zasadą dziedziczenia władzy przez męskich potomków, po śmierci następców pełnej krwi królewskiej, władzę odziedziczył Totmes II. Prawdopodobnie pod wpływem głębokiego uczucia jakim Hatszepsut była darzona przez swoich rodziców, otrzymała tytuł Boskiej Małżonki Amona jeszcze za życia swej matki, co było niezgodne z zasadą dziedziczenia tego tytułu dopiero po śmierci poprzedniczki. Po wstąpieniu na tron Totmes II pojął za żonę swoją siostrę Hatszepsut, która teraz otrzymała tytuł Wielkiej Małżonki Królewskiej, zachowując jednocześnie wcześniejszy. Totmes II panował prawdopodobnie trzynaście lat, ale jak się uważa, rzeczywistą władzę sprawowała jego żona, zajmując się najważniejszymi sprawami państwa. Dowodem na to może być stela umieszczona przez Ineni w jego grobowcu w Szeich Abd el Gurna (TT81), mówiąca że "...Król wstąpił do nieba i połączył się z Bogami. Jego syn zajął jego miejsce jako król Obu Krajów i był władcą na tronie tego co go spłodził. Jego siostra, Boska Małżonka Hatszepsut zajmowała się sprawami kraju; ona rządziła Obojgiem Krajów, jej płacono podatki...". Ze związku Totmesa II i Hatszepsut narodziły się dwie córki: Neferure i Meritre Hatszepsut. Hatszepsut wykreowała Neferure na księcia krwi, rozpowszechniając jej wizerunek jako męskiego potomka. Po wstąpieniu na tron przekazała jej swój tytuł Boskiej Małżonki Amona. Wszystko to wskazuje na to że, matka przygotowywała ją do objęcia władzy jako jej następczyni – jako faraon. Niestety Neferure zmarła w młodym wieku, niwecząc wszelkie plany i nadzieje matki. Istnieją poglądy, mówiące iż Hatszepsut miała tylko jedną córkę. Jednakże w pierwszym grobowcu Senenmuta odnaleziono cegłę z tekstem, jak się wydaje przesądzającym o istnieniu drugiej córki – właśnie Meritre. Senenmut oświadcza: Piastowałem urzędy przy najmłodszej córce Hatszepsut – Meritre, a także przy pierworodnej Neferure. Nadal jednak nie rozstrzygnięto zagadki niezwykle ubogiego udokumentowania jej istnienia i pochodzenia. Po śmierci Totmesa II władzę objął małoletni Totmes III, syn drugorzędnej żony imieniem Iset (Isis). Hatszepsut, będąca jego ciotką, macochą i teściową, (Totmes III w dzieciństwie pojął za żonę córkę Hatszepsut), objęła regencję. Jak się wydaje w swym postępowaniu wzorowała się na swych poprzedniczkach, kobietach sprawujących regencje we wcześniejszych latach – głównie na Neferusobek, władczyni z końca XII dynastii. Przewyższyła jednak wszystkie swe poprzedniczki, odchodząc od regencyjnego systemu sprawowania władzy, gdy w drugim lub trzecim roku (według innych źródeł w 7 roku) regencji koronowała się na króla, przyjmując tytuł faraona i pełną tytulaturę królewską. Małoletni Totmes III od tej pory był jedynie jej współwładcą.

W sprawowaniu władzy opierała się na kilku zaufanych osobistościach. Pierwszym i najważniejszym z nich, z którym oprócz polityki, wspólnych przedsięwzięć architektonicznych i gospodarczych, łączyło ją jeszcze uczucie, był Senenmut. Pochodził on z plebejskiej, niezamożnej rodziny osiadłej w okolicy Armant, pochodzącej najprawdopodobniej z rejonów kraju Wawat – Dolnej Nubii. Rodzicami jego byli Ramose i jego małżonka Hat-nefer. Kariera Senenmuta za panowania Hatszepsut jest jedną z najbardziej błyskotliwych w historii Egiptu. Jak się wydaje niesprawiedliwy jest osąd, mówiący, że zawdzięczał on względy królowej tylko dzięki intymnym stosunkom, jakie z nią utrzymywał. (Dowodem na to ma być graffiti w jednym z niedokończonych grobowców, przedstawiające ponoć Senenmuta podczas aktu płciowego z kobietą noszącą oznaki władzy królewskiej). W rzeczywistości Senenmut był urzędnikiem zarządzającym dworem królewskim, rzecznikiem królowej i Zarządcą Wszelkich Prac Budowlanych. Nosił wiele tytułów, świadczących o wysokich stanowiskach, jakie bezspornie piastował. Był: Zarządcą Powójnego Domu Złota, Ogrodu Amona, Pól Amona, Kapłanem Barki Amona, Wielkim Zarządca Dóbr Amona, Dóbr Królewskiej Córki Neferure i Zarządcą Stad Amona. Dowodem na niezwykły jego związek z królową oraz znaczne względy jakimi darzyła go, jest niewątpliwie zgoda królowej na wykonanie wielu wizerunków i rzeźb Senenmuta w towarzystwie królowej. Między innymi w cenotafie w Gebel el-Silsila oraz na graffiti z Sehel, na którym sam kazał przedstawić się w postaci równej wielkością z postacią królowej, a więc na równi ważnej. Istnienie takich przedstawień pozwala sądzić o zgodzie królowej na ich wykonywanie. Można przypuszczać, że wszelkie rzeźby i reliefy, przedstawiające Senenmuta są jego hołdem i wyrazem całkowitego oddania i wierności Hatszepsut. Trzy spośród posągów – kubiczne przedstawienia Senenmuta, trzymającego w ramionach małą księżniczkę Neferure – zawierają w tekstach wyrytych na ramionach posągu kryptogramy, stanowiące rebusy, a mające wyrażać dowód na wieczne oddanie Senenmuta królowej poprzez zakodowanie w nich imion Hatszepsut. Podobne kryptogramy znajdują się na wielu innych przedmiotach i skarabeuszach. Większość dotyczy imienia koronacyjnego Maat-Ka-Re. Senenmut odgrywał decydującą rolę w edukacji Neferure, był jej piastunem i nauczycielem – Senenmut i młoda księżniczka często ukazywani są razem na reliefach i w rzeźbach – co wymagało ciągłych kontaktów z jej matką, a dla Senenmuta stwarzało okazję ciągłej obecności przy królowej. Bliskość tych dwojga ludzi nie budzi wątpliwości. Istnieje również domniemanie istnienia romansu między nimi. Przesłanką do tego może być postać Maj-her-pereja, chłopca, a później młodzieńca pojawiającego się w otoczeniu królowej, mającego wyraźne rysy nubijskie. Chłopiec wychowywany był w pałacowej szkole wraz z dziećmi królewskimi i wkrótce został paziem królowej i otrzymał tytuł Nosiciela Wachlarza po Prawicy Króla. Gdy młodzieniec zmarł, został pochowany w Dolinie Królów. Świadczy to bezspornie o wysokim jego urodzeniu i niezwykłym znaczeniu jakie miał on dla królowej. Grobowiec Maj-her-pereja został odkryty 22 marca 1901 roku przez Victora Loreta. Był w znacznym stopniu splądrowany. Mumia znajdowała się w dwóch trumnach, jedna w drugiej, które włożono do prostokątnej skrzyni, wykonanej z cedrowego drewna. Sama mumia, mierząca 1,64 m, owinięta była w około 60 metrów lnianych bandaży, nosiła ślady prób obrabowania. Twarz przykrywała pozłacana pogrzebowa maska, ozdobiona złotą opaską. W grobowcu zachowało się wiele przedmiotów wyposażenia grobowego. M.in. skrzynia na urny kanopskie, wizerunki bogów wykonane ze złota, naczynia ceramiczne, wazy z maściami, rytualne Łoże Ozyrysa, wokół którego znajdowało się wiele klejnotów ze złota i jaspisu, amulety, złote tuleje i dwa pudła z szufladami po obu stronach. Zachowały się również ofiarne chleby i ciastka, bukiety i wiosła, wykonane z drewna sykomory oraz rzecz niezwykła – niewielka szklana buteleczka dekorowana po obu stronach kolorową emalią oraz obroża ulubionej suki Maj-her-pereja z napisem: Suka z jego domu, zwana Ta-niut. Podczas badań mumii na ciele Maj-her-pereja odkryto dziesięć lnianych chust o wymiarach 4,80 m oraz różnych szerokościach, od 1,25 m do 1,40 m. Największa chusta, znajdująca się bezpośrednio na ciele miała na jednym z rogów częściowo wyhaftowany, a częściowo wypisany tuszem napis. Odczytano część znaków. M.in. znak Obu Bogiń oraz znaki: nefer, anch oraz pióro Maat. Nieopodal tej grupy znaków wyraźnie został wypisany tuszem kartusz z imieniem Maat-Ka-Re, a więc imieniem koronacyjnym Hatszepsut. Może to wskazywać na pokrewieństwo Maj-her-pereja i Hatszepsut, a ściślej na to, że był on synem królowej i Senenmuta.

Senenmut osobiście nadzorował prace przy budowie świątyni grobowej w Deir el-Bahari (gdzie kazał wykuć grobowiec także dla siebie) oraz stawianiu obelisków w Karnaku, najwyższych w historii Egiptu, wykutych z asuańskiego granitu, monolitycznych budowli o wadze około 350 ton, które pomimo upływu wielu stuleci nadal stoją na swoich miejscach. (Największy spośród nich, ważący około 1000 ton, nadal leży w miejscu gdzie zaczęto jego wykuwanie, w kamieniołomach w Asuanie. Prawdopodobnie podczas próby uniesienia go kamień nie wytrzymał swej wagi i niestety pękł). Ważną rolę w otoczeniu Hatszepsut odgrywał Hapuseneb, arcykapłan Amona, pochodzący ze znakomitego rodu. Jego dziadek był wezyrem na dworze Totmesa I. On również był jednym z nadzorców i "wykonawców" świątyni w Deir el-Bahari. Inni dostojnicy to: godny uwagi, kanclerz Nehesy – Nubijczyk, dowódca wyprawy, wysłanej przez królową do Puntu w około 9 roku panowania. Wyprawa składająca się z pięciu statków z załogami około 210 żeglarzy i wioślarzy na każdym z nich, miała na celu dostarczenie na dwór egzotycznych towarów i surowców ( w tym głównie mirrę, ponoć ulubiony aromat Hatszepsut). Wyprawę tę bogato ilustrują reliefy w świątyni w Deir el-Bahari. Jeszcze inni dostojnicy to: Dżehuti – główny majordom oraz wezyr Useramon. Istnieją udokumentowane dowody na przeprowadzenie co najmniej pięciu wypraw wojennych, zorganizowanych za czasów Hatszepsut do Nubii, Palestyny i Syrii, mających na celu utrzymanie egipskiego panowania i wpływów na tych terenach, stanowiące kontynuację polityki poprzedników, głównie jej ojca Totmesa I.

Hatszepsut będąc kobietą, ale nosząc męski tytuł królewski i sprawując władzę tradycyjnie od wieków przynależną mężczyznom, była zmuszona czynić wiele starań dla uprawomocnienia swych rządów. Była ponoć mistrzynią w tym, głównie opierając się na kulcie Amona i poparciu jego kapłanów z Karnaku. Kobiety w Starożytnym Egipcie miały znacznie wyższy status niż gdziekolwiek indziej w starożytnym świecie. Wiele z nich odegrało znaczące role w kształtowaniu państwa i jego władców. Królowa Chentikaus, żona faraona Neferirkare I, władcy z V dynastii, Nitokris, królowa – być może ostatnia władczyni VI dynastii oraz Neferusobek, władczyni z końca XII dynastii, po raz pierwszy w tytulaturze określana jako faraon rodzaju żeńskiego. Proces przeistaczania się Hatszepsut w męskiego faraona postępował etapami. Królowa stopniowo przyjmowała insygnia władzy: chustę chat, ureusz, ceremonialną sztuczną brodę. Wiele statui ukazuje ją na wpół żeńskiej i męskiej postaci. Podobnie było z Neferusobek, co nasuwa przypuszczenie, że to na niej wzorowała się Hatszepsut. Po okresie przeistaczania się wszelkie statuy ukazują Hatszepsut w typowo męskiej postaci (również pozbawionej biustu) jako w pełni męski faraon z wszelkimi oznakami władzy. Przyczyna takiego postępowania nadal stanowi zagadkę lecz według najnowszej teorii było nią dążenie Hatszepsut do bycia Królem, nie zaś królową, regentką, czy też Wielką małżonką. Z pewnością wielki wpływ na jej postępowanie wywarł jej ojciec, Totmes I, który ją uważał za prawdziwego następcę tronu. Fragment tekstu z Czerwonej Kaplicy z Karnaku mówi:

"...w obecności całego ludu...wysunął mnie na czoło, bardziej niż Mieszkańca Pałacu. Koronował mnie własnymi rękami. Zostałam wychowana by stać się Horusem o silnym ramieniu... Nic podobnego nie stało się w odniesieniu do Królów Górnego i Dolnego Egiptu od początku, za pierwszej generacji... Nic podobnego nie znajduje się w rocznikach przodków ani w ustnej tradycji, oprócz tego, co dotyczy mnie, bowiem mnie ukochał mój rodzic, który działał na moją rzecz od czasu kiedy byłam w gnieździe w Chemmis".

Było to zapewne powodem włączenia ojca do swego kultu grobowego, poprzez umieszczenie jego kaplicy w swej świątyni w Deir el-Bahari i prawdopodobnie przeniesienie jego mumii do swego grobowca w Dolinie Królów. Pomimo przeistoczenia się w męskiego faraona, Hatszepsut nadal określała się piękną kobietą i, co znamienne, nigdy nie przyjęła jednego tytułu królewskiego – "Byk potężny...", tradycyjnie znajdującego się w imieniu horusowym, w tytulaturze królewskiej władców Nowego Państwa. Hatszepsut zasłynęła z dokonań budowlanych znacznie liczniejszych i okazalszych niż jej poprzedników, władców Nowego Państwa. Do prac tych zatrudniła dwóch wybitnych ludzi. Byli to, znany od czasów Amenhotepa I dostojnik dworu i architekt Ineni oraz wyżej wspomniany Senenmut. Pod ich nadzorem wykonano wielkie i wspaniałe budowle. Powstały prawdziwe arcydzieła – wspaniała i chyba najokazalsza Świątynia Milionów Lat w Deir el-Bahari oraz budowle w obrębie Świątyni w Karnaku, wspomniane wyżej obeliski oraz słynna Czerwona Kaplica, wzniesiona jako kaplica Świętej Barki. Pierwotnie znajdowała się na centralnym dziedzińcu świątyni w Karnaku. Składała się z dwóch pomieszczeń w całości około 18 metrów długości, 6 szerokości i 5,5 metra wysokości. Części górne wykonano w czerwonego kwarcytu, dolne zaś, czarnego diorytu. Budowę kaplicy dokończył Totmes III lecz później nakazała jej rozbiórkę. Część kamiennych bloków została zużyta natychmiast przy właśnie trwającej budowie świątyni Amona w Karnaku, część wykorzystano jako fundamenty dziewiątego pylonu w świątyni Ptaha. Jednakże zdecydowana ich większość została wykorzystana jako wypełnienie trzeciego pylonu w świątyni Amona. Budowę tę prowadzono w czasach Amenhotepa III. Bloki te przetrwały do naszych czasów we wręcz doskonałym stanie, co umożliwiło w znacznej części rekonstrukcję kaplicy. Dokonano tego w 1997 roku w obrębie muzeum w świątyni w Karnaku.

Hatszepsut kazała wykuć dla siebie grobowiec (KV20) w królewskiej nekropoli w Dolinie Królów, w którym zapewne została pochowana. Oprócz jej sarkofagu w grobowcu tym znaleziono także sarkofag Totmesa I, jej ojca. Po śmierci Hatszepsut, władzę (tym razem już samodzielnie i jako dorosły mężczyzna) objął - odzyskał Totmes III. Po wieloletnim, pokojowym panowaniu Hatszepsut, stanął on wobec konieczności organizacji wypraw wojennych przeciw koalicjom antyegipskim, powstałym głównie w Syro-Palestynie. Wkrótce po wstąpieniu na tron nakazał usunąć wszelkie wizerunki swej poprzedniczki, a lata swego panowania liczył od śmierci Totmesa II.

26 czerwca 2007 roku egipski archeolog Zahi Hawass, przewodniczący Najwyższej Rady Starożytności, ogłosił, że jeden z odkrytych w 1903 roku sarkofagów w grobowcu KV60 w Dolinie Królów zawiera mumię królowej Hatszepsut. W 1903 roku Howard Carter odkrył w Dolinie Królów grobowiec Hatszepsut z pustym sarkofagiem oraz grobowiec niani Hatszepsut – Sitre, w którym odnaleziono dwie mumie kobiet. Jedną z kobiet była prawdopodobnie Sitre, lecz z braku źródeł identyfikacja okazała się niemożliwa. W odkrytej w 1881 roku skrytce mumii królewskich w Deir el-Bahari znaleziono, pośród wielu przedmiotów, również urnę kanopską z imieniem Hatszepsut. Przy pomocy tomografu komputerowego prześwietlono sześć niezidentyfikowanych dotychczas mumii. Szukając Hatszepsut, dokonano również badań zawartości owej urny odkrytej w Deir el-Bahari. Oprócz zmumifikowanej wątroby królowej zawierała ona także ząb trzonowy (z odłamanym jednym korzeniem), który stał się dowodem tożsamości Hatszepsut. Ząb bowiem dokładnie pasuje do ubytku w szczęce (pozostał korzeń po usunięciu zęba trzonowego) jednej z mumii, odnalezionych w 1903 roku w Dolinie Królów, w grobowcu Sitre. Analizy stomatologiczne zostały potwierdzone badaniami DNA uzyskanego z zęba i z mumii.

TOTMES III

Totmes III – faraon, władca starożytnego Egiptu XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn Totmesa II i jednej z jego żon Iset (Isis). Panował w latach 1458-1425 p.n.e. Jego poprzedniczką była Hatszepsut, córka Totmesa I, a siostra Totmesa II. Zatem Hatszepsut była jednocześnie ciotką, macochą i teściową Totmesa. Ojciec Totmesa III wspólnie z kapłanami Amona sprowokował wybranie swego syna na króla. Miał to być cud. Podczas procesji barka Amona zboczyła z drogi i zatrzymała się przed dwuletnim wówczas chłopcem. Hatszepsut objęła władzę jako regentka z małoletnim Totmesem, jednak dwa lub trzy lata później (według innych źródeł siedem) ogłosiła się faraonem.

Już w kilka tygodni po objęciu władzy młody faraon zorganizował pierwszą w swej karierze wyprawę wojenną do Azji Mniejszej. Celem tej wyprawy było pokonanie koalicji książąt syryjskich. Totmes na czele 20 tysięcy żołnierzy pokonywał 20 km w ciągu dnia. Wojska buntownicze skoncentrowały swe siły na północ od góry Karmel. Totmes, aby zaskoczyć wrogów, zdecydował się na trudniejszą drogę przez przełęcz Arun. Do decydującego starcia doszło pod Megiddo w 1469 roku p.n.e. Po kilkumiesięcznym oblężeniu w ręce egipskie wpadli prawie wszyscy przywódcy koalicji z wyjątkiem ratującego się ucieczką władcy Kadeszu. Pokonani władcy złożyli przysięgę na wierność faraonowi. Większość wydarzeń z tej, a także szesnastu innych kampanii opisano w świątyni Amona w Karnaku w tzw. Rocznikach Totmesa. Wpływy Egiptu w tym czasie sięgnęły po linię Byblos-Damaszek, a w kolejnych latach panowania umacniały się. W kilka lat później Totmes zdobył Kadesz. Do Egiptu zostały przyłączone wszystkie porty wybrzeża fenickiego (jako przyczółki do lądowania wojsk oraz transportu łupów). Podczas wyprawy do Kadesz Totmes popadł w konflikt z państwem Mitanni. Zwycięska dla Egipcjan bitwa pod Halab otworzyła przed Totmesem drogę do Mezopotamii. Totmes wykorzystał swą szansę i ruszył do góry Mitanni a potem na południe. W tym czasie faraon polował na słonie. Na jednej z takich wypraw omal nie stracił życia. Egipcjanie spustoszyli Syrię na zachód od Eufratu. Koło miasta Karkemisz Totmes postawił stelę ze swoim imieniem zaznaczając tym granicę swego państwa. Później Totmes poprowadził kilka wypraw pacyfikacyjnych do Azji. Jedna z nich poświęcona była sprawdzeniu plonów w podbitych krainach i sprowadzeniu do Egiptu roślin naturalnie w nim nie występujących. Ogółem Totmes III poprowadził aż szesnaście kampanii wojennych do Syrii.

Totmes III prowadził swoje podboje nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale również na południu kraju. Potędze armii egipskiej nie oparła się Nubia. Wojska faraona dotarły aż do IV katarakty na Nilu. Granicę państwa ustanowiono w dzisiejszym Hadżar-el-Merwa. Na prawym brzegu Totmes kazał wybudować potężną twierdzę Napata, skolonizował wszystkie osady wzdłuż rzeki. Totmes z przywódcami podbitych państw utrzymywał przyjazne stosunki, co przyczyniało się do utworzenia swoistych stosunków dyplomatycznych. Do śmierci otrzymywał daniny z podbitych państw, a inne wręcz prześcigały się w wysyłaniu danin do Teb. Nawet silna w tym okresie Asyria czując zagrożenie ze strony państwa Mitanni wysłała dary oddając się pod opiekę faraona. Dzięki swym umiejętnościom przywódczym i dyplomatycznym, a także cechom charakteru i wyglądu zewnętrznego, Totmes u potomnych zyskał miano "Napoleona Egiptu" (nigdy nie przegrał żadnej bitwy). Ostatecznie państwo faraonów za Totmesa III obejmowało część Azji Mniejszej, Sudan, Libię, Palestynę, Syrię oraz tereny nad Eufratem.

Totmes poszerzając granice Egiptu stworzył jego imperialną potęgę w ówczesnym świecie. Udało się skutecznie zaprowadzić w państwie ład i porządek, co umożliwiło rozwój rzemiosła, budownictwa i sztuk pięknych. Totmes przebudował świątynię w Karnaku, na której ścianach wykuto tzw. Dzienniki Totmesa, opisujące 17 wypraw wojennych Totmesa. Szczególnie pięknym świadectwem wypraw do Asyrii jest tzw. Ogród botaniczny w świątyni w Karnaku z reliefami ukazującymi florę i faunę Palestyny i Asyrii. Wysoki poziom życia w Egipcie zapewnił napływ bogactw z całego imperium. Stolicą Egiptu w tym czasie były Teby, które za panowania Totmesa przeżywały swój najlepszy okres. Życie w mieście skupiało się wokół świątyni Amona-Re (lokalnego bóstwa oraz jednocześnie ogólnopaństwowego boga-Słońce). W czasie długich nieobecności króla w stolicy, wzrosła pozycja tebańskich kapłanów Amona.

Totmes III zmarł około 1425 roku przed Chrystusem. Chcąc uniknąć walki o władzę w państwie, na rok przed śmiercią, ustanowił swego syna Amenhotepa II, współpanującym. Pierwotnie został pochowany w Dolinie Królów. Wejście do grobowca znajduje się na skalnej półce na wysokości kilkunastu metrów. Komora grobowa znajduje się za długim korytarzem i kilkoma mniejszymi salami. Wnętrze grobu daje wrażenie rozwiniętego zwoju papirusu. Mumia została ograbiona już w czasach starożytnych. Rozsypującą się ze starości mumię faraona znaleziono w skrytce DB-320 w Deir el-Bahari. Zabalsamowane ciało spoczywało w wewnętrznej trumnie. Ciało zostało zniszczone, głowa odłamana od karku, a nogi od tułowia, do skóry przykleiły się przesiąknięte żywicą bandaże. Jedynie twarz zachowała się nienaruszona.

AMENHOTEP II

Amenhotep II – faraon, władca starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn faraona Totmesa III i królowej Hatszepsut II Meritre, powołany przez ojca do współrządów, prawdopodobnie na dwa lata przed śmiercią. Panował prawdopodobnie w latach 1425-1397 p.n.e. lub 1427-1392 p.n.e. lub 1427-1401/1400 p.n.e. Według Manethona panował 25 lat i 10 miesięcy. W młodości znany z wyczynów sportowych i niezwykłej siły fizycznej. W czasie swych rządów, wyprawiał się kilkakrotnie do Syrii, o czym mówią stele w Karnaku, Memfis i Amada. W trzecim roku panowania poprowadził pierwszą wyprawę przeciwko powstaniu w Naharinie. Według przekazów, podczas tej kampanii, faraon własnoręcznie zabił siedmiu książąt, przywódców koalicji antyegipskiej, a po zdobyciu Kadesz wracając do Teb, rozkazał ich ciała powiesić na dziobie swego statku. Po powrocie zostały zawieszone na murach Teb, a jedno z nich zawieziono do Nubii i powieszono na murach twierdzy Napata, jako przestrogę, mającą zapobiec rebeliom, często wybuchającym na tych terenach. Sposób ten okazał się skuteczny, gdyż w czasie panowania Amenhotepa II w Nubii nie wybuchła żadna rebelia antyegipska. W siódmym i dziewiątym roku Amenhotep znów poprowadził wyprawy do Syro-Palestyny aby stłumić rebelię wywołaną w Mitanni, której ośrodkiem było Karkemisz. W wyniku walk w okolicach Nija, Amenhotep utracił kontrolę nad całym obszarem pomiędzy rzekami Orontesem i Eufratem, rekompensując sobie przegraną obfitymi łupami, zdobytymi w Reczenu oraz pojmaniem około 3500 jeńców Apiru - Hebrajczyków. Po zakończeniu trzeciej wyprawy do Syro-Palestyny, w wyniku wzrostu potęgi nowego państwa Hetyckiego, zagrożone Mitanni zaczęło dążyć do zbliżenia z Egiptem. W wyniku negocjacji, Mitanni oddało Egiptowi Palestynę i część wybrzeża Morza Śródziemnego w zamian za północną Syrię. Zbliżenie to kontynuował później Totmes IV. Zawiązano pewnego rodzaju "sojusz", a jedna z córek władcy Mitanni, Artatamy I, została żoną faraona. Mając zapewnione stabilne stosunki z Mitanni, Amenhotep mógł skupić się na sprawach wewnątrz państwowych oraz utwierdzeniem egipskiego panowania w Kanaan. Wykazał przy tym spore talenty dyplomatyczne budując przyjazne stosunki z Babilonem i państwem Hetytów. W Nubii także zapanowała wieloletnia stabilizacja, a Amenhotep mianował tam wicekrólem, swego towarzysza broni - Usersateta.

Dla upamiętnienia porozumienia z Mitanni, Amenhotep II rozkazał wznieść dziedziniec kolumnowy pomiędzy czwartym i piątym pylonem w świątyni w Karnaku oraz rozbudował całą świątynię. Rozkazał również wykonać dekoracje w świątyni w Kalabaszy oraz ukończyć prace rozpoczęte przez Totmesa III w Amada w Nubii. Rozkazał także wznieść dla siebie świątynię grobową, która niestety nie zachowała się do naszych czasów. Co ciekawe, umieścił również swą stelę po północno-zachodniej stronie Wielkiego Sfinksa w Giza. Różne prace budowlane prowadzono również w Medamud, Tod i Armant.

Amenhotep II został pochowany w Królewskiej Nekropoli w Dolinie Królów w grobowcu (KV 35), który rozkazał dla siebie wykuć. Grobowiec ten został odnaleziony przez Victora Loreta 9 marca 1898 roku. Wewnątrz w kwarcytowym sarkofagu spoczywała w drewnianej, antropoidalnej trumnie, nietknięta mumia króla, z wieńcem kwiatów na szyi i bukiecikiem mimoz na piersi. Był to pierwszy przypadek odkrycia królewskiej mumii w miejscu pierwotnego pochówku. Mumia króla spoczywała w swym miejscu aż do 1931 roku, kiedy to przewieziono ją do Kairu. Oprócz "właściciela" w grobowcu tym odkryto również mumie kilku władców z XVIII, XIX i XX dynastii i ich rodzin. W jednej z bocznych komór, przylegających do komory grobowej, znajdowały się odwinięte z bandaży, ciała - dwóch kobiet i chłopca:

- Mumia królowej Teje - do niedawna określana w egiptologii mianem Starszej Damy.

- Mumia niezidentyfikowanej kobiety - określana przez egiptologów mianem Młodszej Damy; badania genetyczne z 2010 r. wykazały, że była córką Amenhotepa III i Teje, siostrą Echnatona i matką Tutanchamona.

- Mumia kilkunastoletniego chłopca - prawdopodobnie książę Websenu - syn Amenhotepa II, lub książę Totmes - najstarszy syn Amenhotepa III.

W jednym z kolejnych pomieszczeń, dokładnie zamurowanym i zamaskowanym znajdowało się dziesięć sarkofagów (w tym dziewięć królewskich). Odnaleziono tam mumie:

- Totmesa IV - KV 43 - XVIII dynastia

- Amenhotepa III - WV 22 - XVIII dynastia

- Merenptaha - KV 8 - XIX dynastia

- Setiego II - KV 15 - XIX dynastia

- Siptaha - KV 47 - XIX dynastia

- Setnachta - KV 14 - XX dynastia

- Ramzesa IV - TT 2 (KV 2) - XX dynastia

- Ramzesa V - KV 9 - XX dynastia

- Ramzesa VI - KV 9 - XX dynastia

- oraz mumię niezidentyfikowanej kobiety D - prawdopodobnie królowa Tauseret.

LEGENDA:

KV - Dolina Królów (Valley of the Kings)

WV - West Valley

QV - Dolina Królowych (Valley of the Queens)

TT - Theban Tomb

Dostojne mumie zostały tam ukryte przed rabusiami z czasów XXI dynastii, przez arcykapłana Pinodżema I. Grobowiec posiada skromne dekoracje. Kilka scen z udziałem bóstw oraz pełny tekst Księgi Amduat. Sufit komory grobowej zdobią złote, pięcioramienne gwiazdy na ciemnoniebieskim tle. Po zbadaniu grobowiec zamknięto aby zapewnić spokój dostojnym władcom. Jednakże w listopadzie 1901 roku, wdarli się tu złodzieje, będąc prawdopodobnie w zmowie ze strażnikami, dokonali strasznego spustoszenia. Mumia Amenhotepa została wyrzucona z sarkofagu i w znacznym stopniu uszkodzona. Po tych wydarzeniach ponownie otwarto grobowiec i wykonano szczegółową dokumentację, znajdujących się w nim mumii. Ciała zostały opisane, sfotografowane i zmierzone, a inskrypcje dokładnie skopiowane.

TOTMES IV

Totmes IV – faraon - władca starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn Amenhotepa II i królowej Tia. Panował prawdopodobnie w latach 1397-1388 p.n.e. lub 1401-1391 p.n.e. Według Manethona panował 9 lat i 8 miesięcy. Starał się prowadzić politykę pokojową. Odziedziczył tron prawdopodobnie w wyniku przedwczesnej śmierci swego brata, następcy tronu. Po objęciu władzy nakazał dokonanie renowacji Wielkiego Sfinksa w Gizie, a po jej zakończeniu kazał umieścić między jego łapami, stelę upamiętniającą ten akt. Był to akt dziękczynny za objęcie władzy, którą otrzymał za sprawą Sfinksa - Wielkiego Boga. Istnieje opinia, mówiąca, że renowacja sfinksa oraz stela, umieszczona na nim, były sposobem jakim Totmes uprawomocnił swoją, niespodziewaną sukcesję. W ósmym roku panowania odbył ekspedycję wojskową do Nubii, aby stłumić powstanie, jakie tam wybuchło. Kontynuował politykę swych poprzedników; Totmesa III i Amenhotepa II. Uważany za władcę pokojowego. Zawarł traktat z Mitanni, a jedna z córek Artatamy I została jego żoną. Inna jego żona, Mutemuje była matką Amenhotepa III, jego następcy. Został pochowany w Dolinie Królów w grobowcu KV43. Jego mumię znaleziono w sekretnej części grobu Amenhotepa II (KV35) dokąd została przeniesiona w czasach rabunków za XXI dynastii.

AMENHOTEP III

Amenhotep III – faraon – władca starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Według różnych źródeł, panował około 1388 - 1351 p.n.e. Syn Totmesa IV i Mutemui. W wieku około 12 lat Amenhotep poślubił dziewczynę, która później jako dojrzała kobieta wywarła wielki wpływ na dalsze jego panowanie i losy całej dynastii. Teje była córką Jujego, dygnitarza z Achmim, oficera w oddziale rydwanów i naczelnika stajni; oraz jego żony Czuju. Byli oni również rodzicami Aj, następcy Tutanchamona.

Ze związku Amenhotepa z Teje narodzili się: najstarszy syn Totmes, zmarły w młodym wieku, nie osiągnąwszy sukcesji, Amenhotep – następca, późniejszy faraon Echnaton, oraz cztery córki: Sitamon, Isis, Henuttaunebu i Nebetah, z których dwie; Sitamon i Isis, nosiły tytuły królowych. Wpływ Teje na losy państwa wynikał głównie z jej mądrości oraz mocy i niezłomności charakteru. Brała czynny udział we wszystkich przedsięwzięciach dotyczących funkcjonowania państwa: wielkich świętach religijnych, polityce wewnętrznej i zagranicznej. Przeżyła swego męża o około osiem lat. Współrządziła państwem, najpierw jako żona, a później jako jako matka władcy. Sprawowała regencję w imieniu małoletniego Amenhotepa IV. To prawdopodobnie ona zasugerowała mu zmianę dogmatów, stając się prekursorką reformy religijnej, później tak gorliwie wdrażanej, dającej początek okresowi w dziejach Egiptu, znanemu jako Okres Amarneński. Amenhotep III prawdopodobnie darzył Teje głębokim uczuciem i szacunkiem. Otrzymała tytuł Wielkiej Małżonki Królewskiej i Pani Obu Krajów, zbudowano dla niej wspaniały kompleks pałacowy w Malgacie oraz poświęcono jej świątynię w Sedeinga; pomiędzy Drugą i Trzecią Kataraktą. Pozycja królowej na dworze z pewnością była niezwykle mocna. Tylko jej synowie mogli być kandydatami na następców. Brała również udział w negocjowaniu kontraktów, dyplomatycznych związków, zawieranych przez faraona z cudzoziemkami. Amenhotep pojął za żony dwie mitannijskie księżniczki. Pierwszą z nich była Giluhepa – starsza siostra króla Tuszratty. Jednakże wkrótce po zawarciu związku z faraonem, zapewne za sprawą Teje, zniknęła w królewskim haremie. Drugą była córka Tuszratty – Taduhepa. Z listów znalezionych w Amarnie – korespondencji wymienianej między Amenhotepem i Tuszrattą – wiemy, że negocjacje w sprawie tego związku trwały kilka lat, a główną trudnością w osiągnięciu porozumienia była ilość złota, jaką żądał władca Mitanni, za rękę swej córki. W końcu osiągnięto porozumienie i mitannijska księżniczka została wysłana na dwór faraona wraz z orszakiem i eskorta wojskową. Prawdopodobnie aby zapewnić swemu mężowi przyszłych dziedziców, Teje zaaprobowała małżeństwo swej córki Sitamon, z własnym ojcem. Jak później się okazało, związek ten przysporzył rodzinie królewskiej kilkoro dzieci. Sitamon otrzymała również tytuł Wielkiej Małżonki, co zrównywało ją z jej matką. Gdy Amenhotep IV – Echnaton przeniósł dwór królewski do Amarny, Teje przeniosła się tam wraz z nim. Tam też zmarła i została pochowana w królewskim grobowcu. Gdy w 1898 roku, Victor Loret odkrył w Dolinie Królów grobowiec Amenhotepa II, w jednej z bocznych komór, na stercie gruzu, sięgającej prawie pod sam sufit, znalazł pustą, cedrowa trumnę. Z inskrypcji na niej umieszczonych wynikało, że spoczywała w niej kiedyś Teje. W sekretnej części tego grobowca odkryto, odwinięte z bandaży mumie dwóch kobiet i kilkunastoletniego chłopca. Mumie te nie zostały zidentyfikowane. Prawdopodobnie jedną z kobiet była Teje.

Trzydziestosześcioletnie panowanie Amenhotepa zdecydowanie można określić jako okres największego rozkwitu Imperium, jakim niewątpliwie był Egipt w tamtych latach. Był to okres pokoju, dobrobytu i prosperity, swobody życia, wielkich przedsięwzięć budowlanych i wyjątkowo aktywnej działalności dyplomatycznej, czyniącej z Egiptu, centrum ówczesnego Wschodu. Przez pierwszych kilka lat panowania, Amenhotep umocnił panowanie Egiptu w Nubii, utrwalił podległość Cypru, Krety i wysp greckich, ściągając z tych terenów podatki. Z potęgą Egiptu liczyli się również królowie i książęta Syrii i Palestyny, wysyłający na dwór faraona cenne dary. Okres hegemonii nie trwał jednak długo. Wkrótce król Amurru ogłosił się niezależnym władcą, do Palestyny napłynęły plemiona Habiru, a Syrię najechali Hetyci. Amenhotep głęboko pochłonięty mnożeniem bogactw i przepychu swego dworu niechętnie zajmował się sprawami mającymi miejsce na terenach podległych swym wasalom. Nie zareagował nawet gdy Hetyci wtargnęli do Mitanni i zajęli stolicę Tuszratty. Wkrótce stało się jasne, że Egipt nie zamierza angażować się w konflikty zbrojne, a faraon będzie prowadził politykę pokoju, może nie za wszelką, ale zapewne, za wysoką cenę.

Za jego rządów Egipt przeżywał długi okres pokoju, wiążący się z rozwojem sztuki i budową wielu monumentów i świątyń (królewskim architektem był Amenhotep syn Hapu). Za czasów tego faraona wzniesiono m.in. świątynię w Luksorze i świątynię grobową w Tebach Zachodnich (pozostały z niej tzw. kolosy Memnona). Oprócz kultu dawnych bogów, Amenhotep III wzmocnił kult Atona, który stał się następnie jedynym bóstwem Egiptu za panowania jego syna i następcy – Amenhotepa IV (Echnatona). W lutym 2009 roku odkryto w Luksorze dwa posągi Amenhoptepa. Posągi te znaleziono przypadkiem przy oczyszczaniu świątyni ku czci faraona. Jeden z posągów ukazujący go w tradycyjnym stroju faraona, wykonano z czarnego granitu. Drugi natomiast przedstawia go jako sfinksa. Z okresu panowania tego władcy pochodzi ponad dwieście skarabeuszów dużych rozmiarów (47-110 mm), które upamiętniają ważne wydarzenia z życia króla.

Na miejsce swego wiecznego pobytu, Amenhotep wybrał nieużywaną dotąd, zachodnią cześć Doliny Królów. W 1798 roku grobowiec (KV22), został odkryty i częściowo zbadany przez Edouard'a Devillier'a, uczestnika napoleońskiej wyprawy do Egiptu. Prace prowadził tu także Theodore Monroe Davis, a w lutym 1915 roku pracował w nim Howard Carter, który odnalazł kilka niewielkich przedmiotów o muzealnej wartości. Malowidła i inskrypcje w grobowcu przedstawiają pełny tekst księgi Amduat. Równo w wiek po odkryciu grobowca, w lutym 1898, Victor Loret odnalazł mumię króla. Była złożona w sekretnej części grobowca (KV35) Amenhotepa II w trumnie, której dolna część, jak wynikało z inskrypcji, należała do Ramzesa III, a wieko przerobiono dla Seti I. Identyfikacja mumii nie jest pewna. Pomimo inskrypcji na bandażach, w których zapisano tronowe imię Amenhotepa – Nebmaatre, istnieją wątpliwości, a jedna z hipotez mówi nawet, że mumia jest o wiele młodsza niż czasy XVIII dynastii. Mumia została odwinięta z bandaży 23 sierpnia 1905 roku w Kairze. Znajdowała się we wręcz katastrofalnym stanie. Składała się z kilku części. Ręce i nogi oddzielone były od tułowia. Amenhotep przed śmiercią zapewne cierpiał z powodu ostrego stanu zapalnego szczęki. Procesy ropne opanowały całą górną szczękę i okolice pod oczami. Podczas badań odkryto ślady pośmiertnego usuwania, zżartych procesem chorobowym tkanek mięśniowych i kostnych. Powstałe ubytki, podczas mumifikacji, zapełniono mieszaniną drobnych trocin, mułu i piasku. Odkryto również ślady prób konserwacji mumii, dokonanych prawdopodobnie w czasach XXI dynastii. Obecnie mumia Amenhotepa III znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

AMENHOTEP IV ECHNATON

Władca starożytnego Egiptu z XVIII dynastii. Syn Amenhotepa III i królowej Teje. Źródła podają rozbieżne daty jego urodzenia, objęcia rządów i śmierci: 1375 - 1358 p.n.e. lub 1379 - 1367-1350 p.n.e. Jego główną żoną była Nefertiti, jego inną żoną była Taduhepa. Pochodzenie Nefertiti nie jest do końca jasne. Przedstawia się teorię jakoby była księżniczką hurycką - co tłumaczyłoby jej imię. Przyjmuje się, iż była córką doradcy dworu Aj, który wstąpił na tron po śmierci Tutanchamona. Była ukochaną żoną Echnatona, z którym miała 6 córek: Maketaton, Meritaton, Neferneferuaton-Taszerit, Neferneferure, Setepenre i Anchesenaton ("Jej życiem jest Aton"), żonę Tutanchamona. Wobec prawdopodobnego upośledzenia i choroby Echnatona, Nefretete została wyniesiona na tron jako współregent i przybrała imię Neferneferuaton ("Nadzwyczajna piękność Atona"). Jako jedyna królowa w historii Egiptu jest przedstawiana na nielicznych zachowanych płaskorzeźbach w pozach zarezerwowanych dla faraonów, np. zwyciężania lub upokarzania wrogów Egiptu. Stawiane są także hipotezy, że po śmierci swego męża objęła tron jako Neferneferuaton. Podobnie jak Echnaton pochowana została w jego nowej stolicy Achetaton (dosłownie horyzont Atona, obecnie: Tell el-Amarna). Jednak ich grób został prawdopodobnie przeniesiony potem do Doliny Królów. Przypisuje się dla nich grobowiec oznaczony jako KV55, gdzie znalezione szczątki zostały uznane za zaginione ciało Echnatona. Po upadku kultu Atona i restauracji kultu Amona większość posągów i inskrypcji jej męża została zniszczona lub zatarta. Z jej pamiątkami nie obchodzono się tak zdecydowanie, co może wskazywać, że to ona przywróciła stary kult. Według pewnych wskazówek, skarby znalezione w grobie przedwcześnie zmarłego Tutanchamona mogły pierwotnie być wyposażeniem grobowców jego ojca i macochy. 7 grudnia 1912 Ludwig Borchardt (1863 - 1938) odnalazł w el-Amarna piękne i bardzo dobrze zachowane popiersie królowej. Przy podziale wykopalisk między Egipt i Niemcy, strona niemiecka zaoferowała Egipcjanom w zamian kamienny ołtarz (środkową część tryptyku), który w roku 2009 okazał się falsyfikatem, wzorowanym na znajdującej się w zbiorach berlińskich płaskorzeźbie. Obecnie popiersie Nefertiti znajduje się w Altes Museum w Berlinie. Rzeźba ta, przedstawiająca głowę kobiety z piękną, długą szyją i z przysługującym faraonom nakryciem głowy, stała się jednym z synonimów starożytnego kanonu piękna. Obecnie rząd Egiptu ponawia próby odzyskania skradzionego dzieła.

Do czasów śmierci Amenhotepa III ukazało się niewiele wzmianek na temat Amenhotepa IV, co stanowi jedną z zagadek tej postaci. Przeprowadził reformę religijną, próbując na stałe wprowadzić monoteizm - wiarę w jednego tylko boga Atona. Nie do końca wiadomo, jak mu się to udało, lecz za swoich rządów, co prawda chwilowo, zreformował całą ideologię państwa np. zabronił rzeźbienia w profilu, nakazując przedstawianie postaci w rzeczywistych wymiarach i proporcjach. Przeniósł stolicę z Teb do nowo wybudowanego miasta słońca Achetaton (Horyzont Atona), obecnego Tell el-Amarna. Faraon przyjął też nowe imię Echnaton (Blask Atona) zamiast dotychczasowego Amenhotep IV. W ostatnich latach Echnaton rządził wraz ze współregentem o imieniu Semenechkare. Faraon zaniedbał dyplomację i politykę zagraniczną kraju na rzecz rozwoju religii, co w schyłkowym okresie rządów przyczyniło się do sytuacji skłaniającej kraj ku kryzysowi. Po śmierci Echnatona reforma religijna upadła, nastąpił powrót do wiary w starych bogów, świątynie Atona zostały zniszczone, a ślady po Echnatonie starano się wymazać. Faraon został pochowany w Achetaton (dzisiejsze Tell el-Amarna), po nim rządy objął na krótko Semenchkare, a po nim Tutanchamon (pierwotnie Tutanchaton) - syn i zięć Echnatona, mąż i przyrodni brat jego córki Anchesenaton, później Anchesenamon. Jedna z teorii tłumacząca specyficzny wygląd Amenhotepa IV, ukazany w rzeźbach, głosi, iż faraon chorował na zespół Marfana, dlatego miał charakterystycznie wydłużoną twarz, szerokie biodra oraz długie palce u nóg i u rąk. Teoria ta tłumaczyłaby również niewielką ilość wzmianek z czasów dzieciństwa faraona. Osoby z zespołem Marfana charakteryzuje słaba odporność immunologiczna, co wymaga czasem izolacji osób chorych, a w szczególności dzieci. Według innej teorii faraon był osobą androgyniczną. Interesujący jest fakt, iż te niezwykłe cechy budowy ciała przyjęte zostały przez naród jako oznaka boskości i insygnia władzy do tego stopnia, że w sztuce końcowego okresu władania państwem słońca również rodzina faraona przedstawiana była z uwydatnieniem tych charakterystycznych cech - choć jak świadczą wcześniejsze dzieła (rzeźby i rysunki), nie przejawiali oni takich skłonności. Kolejną ciekawostką jest sam fakt ukazywania faraona w otoczeniu "kochającej rodziny". Echnaton jak żaden inny faraon uwieczniany był w towarzystwie całej rodziny, co wcześniej, jak i później uważane było za niegodne osoby boskiej. Istnieją przesłanki, które łączą postać Echnatona z judaizmem. Zarówno religia wprowadzona przez Echnatona, jak i wiara potomków Jakuba miały charakter monoteistyczny. Ważną wspólną cechą obu religii był także zakaz przedstawiania osoby boskiej. Także niektóre datowania czasu życia Mojżesza pokrywają się z czasami panowania tego faraona, prześladowanego pośmiertnie za wprowadzenie monoteizmu. Reforma religijna Echnatona została opisana w znanej powieści fińskiego pisarza Mika Waltari "Egipcjanin Sinuhe".

SMENCHKARE

Smenchkare – faraon – władca Starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, z okresu Nowego Państwa. Władca, którego pochodzenie i panowanie stanowi wielką niewiadomą. Istnieje kilka hipotez, próbujących wyjaśnić jego zagadkę. Być może był synem Amenhotepa III i księżniczki Sitamon, lub synem Echnatona, albo też jego przyrodnim bratem. Był mężem Meritaton – najstarszej córki Echnatona. Na tron wstąpił w trudnym okresie zaniedbań spraw państwowych, po religijnej reformie. Prawdopodobnie był kontynuatorem tej reformy. Istnieje również hipoteza mówiąca, że po śmierci Echnatona na tron wstąpiła Nefertiti, przyjmując imię Neferneferuaton, z którym utożsamiany jest Semenechkare. Być może był koregentem Echnatona, z którym współrządził około trzech lat. Później samodzielnie sprawował władzę około roku lub dwóch lat. Zmarł prawdopodobnie w wieku 18 lub 19 lat. Władzę po nim objął jego przyrodni brat – Tutanchamon.

TUTANCHAMON

Pierwotnie Tutanchaton (1342 - 1323 p.n.e.), faraon XVIII dynastii. Nie wiadomo na pewno, kim byli rodzice Tutanchamona. Uważany był za syna Amenhotepa III. Niektórzy badacze spekulują również, że Tutanchamon mógł być synem faraona Semenechkare. Obecnie najbardziej powszechny jest pogląd, że rodzicami Tutanchamona byli faraon Echnaton i jedna z jego mniej ważnych żon, Kija. Goeffrey Martin z University College w Londynie kopiował w latach siedemdziesiątych XX w. sceny z grobowca królewskiego w Amarnie. Zauważył, że przedstawienia z komór alfa i beta są do siebie bardzo podobne: obydwa ukazują martwą kobietę leżącą na łożu, rozpaczającą parę królewską oraz piastunkę trzymającą na rękach niemowlę. Prof. Martin uważa, że jest to Kija, drugorzędna żona Echnatona. Jej imię nie pojawia się już od około dziewiątego roku panowania powyższego władcy, kiedy urodził się Tutanchamon. Potwierdzałoby to, że zmarła w połogu, jak sądzi Martin.

Tutenchamon przejął władzę około roku 1333 p.n.e., po śmierci królowej Anchetcheperure. Miał wtedy ok. 10 lat. Najprawdopodobniej został osadzony na tronie z niemałą pomocą potężnego wówczas na dworze królewskim wezyra Aj. Jako syn Echnatona i jego drugorzędnej małżonki nie miał realnych praw do władzy, dlatego też (w wieku dwunastu lat) musiał poślubić księżniczkę Anchesenaton, swoją przyrodnią siostrę, córkę Echnatona i jego głównej małżonki, królowej Nefertete. Anchesenamon urodziła mu dwie martwe córki, które pochowano później w jego grobowcu. Zanim Tutenchamon opuścił Achetaton, rezydował tam przez dwa lata. W 3 roku panowania mieszkał już w Memfis, które to sam wybrał z uwagi na możliwość lepszej kontroli sytuacji zagranicznej (głównie w Azji). Początkowo nosił imię Tutanchaton, w 4 roku swojego panowania zmienił je jednak na Tutanchamon - "żywy obraz Amona" i przywrócił tradycyjną religię egipską z kultem boga Amona na czele, wykorzeniając resztki heretyckiej religii stworzonej przez jego ojca. Jego żona Anchesenaton zmieniła imię na Anchesenamon. Zapewne faraon uczynił to pod znaczącym wpływem tebańskich kapłanów Amona i swojego wezyra, Aj, gdyż musiał wtedy być zbyt młodym i niedoświadczonym władcą. Przeniósł także stolicę z Achetaton (dzisiejszego Tell el-Amarna) do Memfis. Przejawiał bardzo niewielkie zainteresowanie posiadłościami egipskimi w Syrii, Palestynie i Fenicji, gdyż za jego panowania ludy z tych krain zrzuciły zwierzchnictwo Egiptu. Młody władca potrzebował wsparcia w sprawowaniu władzy. W jego imieniu powołano regentów, którymi zostali Aj i Horemheb. Mieli oni niewątpliwie ogromny wpływ na Tutanchamona i to prawdopodobnie ich zasługą jest program restauracji państwa podjęty przez władcę.

Tutanchamon stopniowo realizował politykę przywrócenia starych porządków. W tym celu wzniósł tzw. stelę restauracyjną w Karnaku. Za jego czasów wezyrami byli Usermontu i Pentju, arcykapłanem Amona - Parennefer, podskarbim - Majaus, wicekrólem Kusz - Haj.Podobnie jak inni władcy XVIII dynastii, najwięcej budowli młody król pozostawił po sobie w Tebach. Dokończył zdobienie kolumnady w świątyni w Luksorze, gdzie w 1989 r. na dziedzińcu odkryto figurę sfinksa z jego imieniem. W Karnaku zburzono świątynię Echnatona. Tutanchamon zbudował tam dwie kaplice: dom pana wcieleń, Re, w Tebach oraz dom pana wcieleń, Re, ukochanego przez Amona, który zaprowadził porządek w Tebach. Ukończył także aleję sfinksów pomiędzy świątynią Amona a świątynią Mut oraz prowadził prace rekonstrukcyjne. W Karnaku pozostawił także stele oraz wiele posągów Amona o rysach młodego władcy. W Tebach Zachodnich znajdują się dwa, uzurpowane przez Eje i Horemheba, ogromne posągi. Znaleziono także przedmioty Tutanchamona w pałacu Amenhotepa III w Malgata. Na północy król pozostawił po sobie dwa nadproża, w Memfis i Sakkarze, popiersie, bramę i stelę w Gizie. Poświadczony jest także trzeci pochówek Apisa oraz świątynia dom pana postaci Re w Memfis. Tutanchamon nie zapomniał o Nubii. W Kawa zbudował kaplicę Amonowi. Świątynia, głowa i granitowa grupa świadczą o działalności także w Faras.

Zmarł nagle w 1323 p.n.e. Jego śmierć w wieku 19 lat budziła wiele domysłów, a z powodu otworu odkrytego w czaszce sądzono, że został zamordowany. W 2005 roku tę hipotezę wykluczyła tomografia komputerowa, która ustaliła, że otwór był związany z procedurą mumifikacji. To badanie wykryło też, że faraon miał złamaną nogę. Jak wynika z najnowszych analiz, jego system immunologiczny był nadwątlony przez wrodzone choroby, a śmierć nastąpiła po tym, jak do komplikacji po złamaniu nogi - być może po upadku - dołączyła się ostra malaria. Wyniki badań opublikował "Journal of the American Medical Association". Tutanchamon został pochowany w Dolinie Królów w Tebach Zachodnich, w grobie KV62. Zaszczytu odprawienia ceremonii złożenia do grobu królewskiej mumii, w tym także ceremonii "otwarcia ust", dostąpił Aj, który przejął władzę osobiście jako nowy faraon. Dążył on również do poślubienia Anchesenamon.

W archiwum starożytnej stolicy Hetytów w Hattusa, odnaleziono tabliczkę, dokument napisany prawdopodobnie przez Anchesenamon do króla Suppiluliuma I z prośbą o przysłanie do Egiptu jednego z jego synów na męża dla niej: "mój mąż nie żyje, a ja nie mam syna. Mówią, że masz wielu synów. Przyślij mi jednego z nich aby został moim mężem, a ja uczynię go królem Egiptu. Nie chcę poślubić żadnego z mych poddanych. Boję się..." Dokument ten jest jedyny w swym rodzaju i stanowi dowód desperacji Anchesenamon, prawdopodobnie obawiającej się małżeństwa z Aj. Król Hetytów prawdopodobnie wysłał do Egiptu jednego ze swych synów imieniem Zannanzas. Nie dotarł on jednak do celu, prawdopodobnie zamordowany zanim osiągnął granice Egiptu. Nie doszło więc do unii hetycko-egipskiej, a Anchesenamon poślubiła Aj. Wkrótce po objęciu przez Aj tronu faraonów, znikają jakiekolwiek ślady Anchesenamon. Najprawdopodobniej najpierw nowy faraon poślubił ją, by zyskać realne prawa do tronu, a niedługo potem rozkazał ją zabić, pozbywając jej się w ten sposób. Razem z jej śmiercią ostatecznie zamknięty zostaje okres zwany w dziejach Egiptu okresem amarneńskim oraz kończy się prawowita, królewska linia XVIII dynastii, której ostatnią żyjącą przedstawicielką była właśnie Anchesenamon.

4 listopada 1922 roku angielski archeolog Howard Carter odkrył, w Dolinie Królów, jego zapieczętowany, przebogaty grobowiec. Niedawno naukowcy odtworzyli jego rysy. Miał zaokrągloną twarz i podbródek oraz pełne policzki.

Aj - faraon, władca starożytnego Egiptu. Prawdopodobnie panował w latach 1323 - 1319 p.n.e. Był synem Jujego i Czuju, a więc bratem królowej Teje. Niektórzy badacze uważają go również za ojca Nefertiti. Zaliczany jest do grona władców XVIII dynastii. Za panowania poprzednich władców Egiptu Amenhotepa IV, Semenechkare i Tutanchamona, Aj sprawował różne urzędy w administracji państwowej, m.in. był jednym z wezyrów, Komendantem wszystkich wierzchowców Jego Majestatu oraz Osobistym pisarzem króla. Po śmierci Tutanchamona dokonał ceremonii pogrzebowych i ogłosił się faraonem. Usiłując nie dopuścić do małżeństwa Anchesenamon z jednym z synów króla Hetytów - Suppiluliumy I, rozkazał go zamordować. Spowodowało to długoletnie wojny z państwem Hetytów. Grobowiec Aja, znajdujący się w Dolinie Królów został odkryty w 1816 roku przez Giovanniego Battistę Belzoniego. Aj wyznaczył na swojego następcę wodza egipskiego, Horemheba.

HOREMHEB

Horemheb, początkowo Paatonemheb (1319-1292 p.n.e.) – ostatni faraon XVIII dynastii, nie spokrewniony jednak ze swoimi poprzednikami ani następcami, mąż Amenii, a po jej śmierci Mutnedżmet, córki Aj i królowej Tiy II. Urodził się w Hutnesu w Górnym Egipcie w rodzinie szlacheckiej, jednak jego rodzice nie są znani. Wsławił się jako dowódca wojskowy. Początek jego kariery militarnej przypada na czas rządów Amenhotepa IV Echnatona. Za panowania Tutanchamona jego władza i wpływy były już bardzo duże, faktycznie pełnił obowiązki regenta i opiekuna małoletniego króla. Faraon Aj odsunął go prawdopodobnie od władzy, ale po jego śmierci Horemheb wstąpił na tron przy poparciu kapłanów Amona.

W polityce wewnętrznej zainicjował wprowadzenie nowego ładu, był autorem licznych dekretów porządkujących wiele kwestii społecznych, gospodarczych i prawnych. Zyskał przydomek „Reformatora Państwa”. Wydany przez niego edykt, zawierający przede wszystkim uregulowania z zakresu prawa karnego i administracyjnego jest jednym z najważniejszych źródeł poznania prawa staroegipskiego. W polityce zagranicznej popierał opór miast syryjskich przeciwko Hetytom, unikając jednak starannie bezpośredniej konfrontacji z ich imperium.

Grobowiec Horemheba został odkryty w lutym 1908 roku przez Edwarda R. Ayrtona i oznaczony jako KV57. Z racji swego położenia w niskiej części Doliny Królów, grobowiec pełen był naniesionego rumoszu skalnego wymieszanego z gliną i piaskiem, zapewne w wyniku rzadkich w Dolinie, lecz bardzo gwałtownych, burz. W komorze grobowej odkrywcy znaleźli sarkofag z różowego kwarcytu, którego odsunięte wieko leżało nieopodal. Wewnątrz znajdowały się kości kilku osób, być może samego Horemheba i jego dwóch żon. Mimo wieloletniego panowania dekoracji ścian grobowca nie ukończono, co do dziś stanowi zagadkę.

_______________________________________________

XIX DYNASTIA (1320 – 1200 p.n.e.)

- Ramzes I
- Seti I
- Ramzes II
- Merenptah
- Amenmes
- Seti II
- Siptah
- Tauseret

RAMZES I

Ramzes I - faraon, władca starożytnego Egiptu, założyciel XIX dynastii. Panował prawdopodobnie w latach od 1306 - 1304 p.n.e. Nie wywodził się z królewskiego rodu, a jego prawdziwe imię brzmiało Paramessu. Urodził się w arystokratycznej rodzinie z okolic Awaris w Delcie Nilu. Był wysokiego szczebla, dowódcą królewskich łuczników i generałem armii faraona. Pierwszym krokiem jego kariery był stopień dowódcy oddziałów, a później inspektora koni, co pociągnęło za sobą wejście do elitarnego korpusu rydwanów. Będąc królewskim woźnicą, stał się kandydatem na stanowisko jednego z królewskich posłów, przewożących korespondencję dyplomatyczną. Został szybko dostrzeżony na dworze. Osiągnął stopień generała i dowódcy granicznej twierdzy (prawdopodobnie Sile) oraz stanowisko inspektora ujść Nilu. Zdobył uznanie i zaufanie Horemheba, (ostatniego władcy XVIII dynastii), który powierzył mu stanowisko wezyra, obdarzył godnością pierwszego Kapłana Egiptu i wyznaczył go na swojego zastępcę, a później następcę. Sprawował również obowiązki Wielkiego Kapłana Amona, biorąc czynny udział w restauracji starej religii po okresie monoteistycznej herezji Echnatona. Sam Horemheb będąc wysokiej rangi dowódcą wojskowym i doradcą na dworze za czasów Tutanchamona oraz Aj darzył zaufaniem wysokich rangą wojskowych. Gdy został faraonem, pod koniec swego panowania, nie mając własnego następcy ustanowił Ramzesa swym zastępcą i później następcą.

Podobnie Ramzes po wstąpieniu na tron ustanowił koregentem i następcą swego syna Setiego I, zakładając w ten sposób nową dynastię. Po wstąpieniu na tron wzorował się na swych poprzednikach - głównie Ahmose, założycielu XVIII dynastii i twórcy Imperium. Swoją tytulaturę ukształtował na wzór tytulatury Ahmose, obchodząc się bez wielu wymyślnych epitetów, zapisując swe imię w prosty sposób. Seti I dokończył wiele dzieł zapoczątkowanych przez Ramzesa I, m.in. budowę drugiego pylonu w świątyni Amona w Karnaku, przebudowanego z pylonu Horemheba i ponownie pokrytego reliefami. Panowanie Ramzesa I trwało 16 miesięcy. Pochowany został w Dolinie Królów, a jego grobowiec (KV 16), sprawiający wrażenie wykonanego naprędce, został odkryty w 1817 r. przez Giovanni Battista Belzoniego. Być może jedna z mumii, znalezionych w skrytce DB-320 jest mumią Ramzesa I.

SETI I

Seti I – faraon, władca starożytnego Egiptu z XIX dynastii, syn Ramzesa I i królowej Sitre, ojciec przyszłego wielkiego faraona Ramzesa II. Według różnych opinii egiptologów, jego panowanie przypada na lata od 1294 - 1279 p.n.e. Starożytni Egipcjanie liczyli lata od dnia wstąpienia na tron danego władcy jako pierwszy rok jego panowania, podawali imię władcy oraz rok jego panowania. Śmierć władcy rozpoczynała pierwszy rok panowania jego następcy. Aby umiejscowić w naszym systemie liczenia lat, panowanie Setiego I, należy wziąć pod uwagę dostępne przekazy z różnych źródeł oraz ocenić, która z ich interpretacji jest najtrafniejsza. W związku z tym istnieje wiele poglądów na ten temat. Greckie imię Setiego brzmiało Sethosis.

Według Manethona panowanie Setiego I trwało 11 do 15 lat, ale znany brytyjski egiptolog Kenneth Kitchen, uważa, że było to 15 lat, mimo istniejących przekazów, mówiących o krótszym jego okresie – nie ma żadnych historycznych wzmianek ani dokumentów datowanych po 11 roku panowania Setiego, które, co znamienne, jest poza tym bardzo bogato udokumentowane. Brak jakichkolwiek zapisów po 11 roku panowania Setiego dowodzi, iż dłuższe jego panowanie nie jest prawdopodobne. Co ważniejsze, Peter Brand, w artykule The 'Lost' Obelisks and Colossi of Seti I (Zaginione obeliski i kolosy Seti I) zaznacza, iż władca ten w dziewiątym roku swego panowania dokonał otwarcia kamieniołomu w Asuanie, z którego materiał miał być przeznaczony na budowę obelisków i statui. Akt ten dokumentują dwie kamienne stele. Obeliski i statue z kamienia pozyskanego z kamieniołomu w Asuanie (m.in. obeliski w Luksorze) nie zostały, w większości, dokończone za życia Seti I, a dopiero na początku panowania Ramzesa II. Dowodzą tego zapisy, mówiące o tym, że obeliski te i statuy ukończone zostały w dwa lata po otwarciu kamieniołomów i rozpoczęciu ich tworzenia oraz stele Ramzesa II mówiące, że ...dokończył wiele monumentów ojca... (Brand, s. 107) – zapewne wielki hypostyl w Karnaku i Świątynie w Abydos.

Po burzliwych przemianach społecznych i reformie religijnej Echnatona głównymi zadaniami stojącymi przed jego następcami: Horemhebem, Ramzesem I i Setim I, było przywrócenie porządku wewnętrznego oraz ponowne ustanowienie egipskiego panowania w Kanaan i Syrii oraz nad Hetytami. Seti z wielką determinacją i energią poprowadził kilka wypraw wojennych przeciwko nim, nie odniósł w nich jednak definitywnego sukcesu i nie osłabił potęgi Hetytów, na tyle, aby nie stanowili potencjalnego zagrożenia dla Egiptu. Jednakże w wyniku tych kampanii Egipt odzyskał większość utraconych wcześniej zdobyczy terytorialnych oraz unormował stosunki z państwem Hetytów. Obrazują to wielkie reliefy na pylonach świątyni Amona w Karnaku. Świątynia grobowa Setiego zbudowana została na zachodnim brzegu Nilu w Tebach. Z jego inicjatywy powstała również wielka świątynia w Abydos, której budowę dokończył jego syn Ramzes II. Stolicą Setiego było Memfis. Uważany był za wielkiego władcę lecz sławę jego przyćmił jego syn, Ramzes II uważany za największego władcę starożytnego Egiptu.

Według K. Kitchen'a około siódmego lub ósmego roku swego panowania Seti ustanowił koregentem i następcą tronu, swego syna Ramzesa. Kilka lat później, już jako samodzielny władca, Ramzes tak wspominał ten pamiętny dla siebie dzień:

Gdy mój ojciec ukazał się ludowi, wraz ze mną, obejmując mnie ramieniem, tak oto rzekł: "Niech ukaże się jako król, abym mógł widzieć jego piękność, póki jeszcze żyję!" Zawezwał przeto szambelanów, by włożyli mi na głowę korony. "Umieśćcie Wielką Koronę na Jego głowie!"(...)"on będzie rządził tym krajem, on będzie nadzorował jego sprawy, on będzie kierował mnogim ludem." Tak mówił(...), gdyż wielka była w jego sercu miłość do mnie.

William Murnane, brytyjski egiptolog, autor wydanej w 1977 roku, książki Współwładza w Starożytnym Egipcie, w której opisuje system koregencji w starożytnym Egipcie, wykluczył możliwość istnienia koregencji Seti i jego syna, Ramzesa, mimo iż istnieją przekazy mówiące o kontynuacji obchodów wstąpienia na tron Setiego po jego śmierci za panowania Ramzesa II.

Panowanie Setiego rozpoczęła wyprawa wojenna zorganizowana w celu stłumienia buntu, wywołanego przez koczowników Szosu. Opanowali oni kilka twierdz, leżących wzdłuż szlaku, prowadzącego w kierunku Gazy w południowej Palestynie. Wojska egipskie wyruszyły z granicznej Sile latem 1294 roku p.n.e., dotarły do Kanaanu i szybko stłumiły bunt, wyzwalając zagarnięte tereny i oswobadzając zdobyte twierdze. W tym także czasie w Kanaan powstała koalicja książąt aramejskich, miast Hammath i Pella, skierowana przeciw panowaniu egipskiemu na tych terenach. Koalicję tę wsparli Hetyci. Wojska nieprzyjaciela stacjonowały w Galilei w pobliżu Beth Szan i Jenoam. Seti podjął decyzję o podziale swej armii na trzy dywizje. W wyniku walk udało się jednocześnie pokonać całą koalicję co przywróciło kontrolę Egiptu nad Kanaan i częścią Palestyny oraz miastami Fenicji. W wyniku łatwego zwycięstwa wojska egipskie podążyły dalej na północ i dotarły aż do Tyru i gór Libanu. Pierwsza wyprawa wojenna zakończyła się zwycięstwem i wojska Setiego mogły powrócić do Egiptu. Powróciwszy do Sile faraon dokonał triumfalnego wjazdu do miasta, witany przez najznamienitszych dostojników państwa. Zwycięstwo w pierwszej kampanii uwiecznione zostało w scenach wojennych i inskrypcjach w wielkiej sali w Karnaku.

Zdobycze pierwszej kampanii stanowiły przygotowanie dla następnych wypraw, podejmowanych w dwóch lub trzech kolejnych latach panowania Setiego I. Wojska egipskie w tych wyprawach docierały coraz dalej na północ posuwając się wzdłuż wybrzeży Fenicji oraz wkraczając w głąb kraju. Takim sposobem Seti pokonał - odzyskał dla Egiptu Jenoam w północnym Kanaanie oraz zabezpieczył prowincję Upi oraz na wschód od Antylibanu tereny wraz z Damaszkiem. Zdobyte tereny stanowiące teraz zaplecze pozwalały rozwinąć dalszą kampanie w kierunku miast Fenicji - Tyru, Sydonu, Byblos i Simyry, przywracając starą strefę wpływów egipskich. Opanowawszy Kanaan, Upi i południową część wybrzeża fenickiego Seti odciął od Imperium Hetytów Amurru - prowincję należącą dotychczas do strefy ich wpływów. Tereny zajęte przez wojska egipskie graniczyły teraz bezpośrednio z terenami podległymi Hetytom. Posuwając się dalej na północ wzdłuż Orontesu, wojska Setiego dotarły, prawdopodobnie w czwartej kampanii, pod Kadesz gdzie stoczono bitwę. W jej wyniku Kadesz zostało zdobyte, a wojska Hetytów zmuszone do odwrotu. Strategia Setiego była ponownym wcieleniem w życie strategii, przyjętej niegdyś przez wielkiego zdobywcę - faraona Totmesa III. Polegała ona na opanowaniu wybrzeża fenickiego, skąd można było ze znacznym powodzeniem prowadzić kampanie w głąb terenów środkowej i północnej Syrii oraz wcześniejszego stworzenia zaplecza poprzez podporządkowanie Kanaanu i Palestyny. Pomiędzy Egiptem i Hatti został zawarty układ zatwierdzający nowy podział Syro-Palestyny, zgodnie z którym Hatti uznawało prawa Egiptu do terenów zdobytych przez Seti I. Próbę zmiany ustalonego wówczas status quo podjęli Hetyci dopiero po śmierci Seti. Prawdopodobnie pomiędzy trzecią i czwartą kampanią syryjską, Seti zmuszony był zorganizować kampanię przeciw Libijczykom, którzy realnie zaczęli zagrażać terenom zachodniej Delty. W szybkiej kampanii doszło do zwycięstwa wojsk egipskich, co znów na jakiś czas oddaliło zagrożenie z zachodu.

Wspaniały grobowiec Setiego w Dolinie Królów (KV17), został odkryty w 1817 roku przez Giovanniego Battistę Belzoniego. Na ścianach jego korytarzy i sal umieszczono malowidła i reliefy obrazujące króla w otoczeniu bogów, rytuał Otwarcia Ust oraz przedstawienia wszystkich Ksiąg Grobowych: Litanii Re, Księgi Umarłych, Amduat i Księgi Bram. Komora grobowa to wspaniała, ogromna sala, ściany której pokrywają najpiękniejsze malowidła. Sufit, po raz pierwszy spośród wszystkich grobowców w Dolinie Królów w formie sklepienia, pokrywają przedstawienia konstelacji. Na ciemnoniebieskim tle znajdują się złote wyobrażenia gwiazdozbiorów, przedstawionych pod postaciami zwierząt. Rozmiary komory grobowej są imponujące. Jej wysokość to 6,05 metra, szerokość - 8,38 metra, długość - 14,26 metra, powierzchnia - 126,5 m 2, a kubatura - 503 m 3. Mumia władcy odnaleziona została dopiero w roku 1881 w skrytce mumii królewskich DB-320 w Deir el-Bahari i od tego czasu znajduje się w Muzeum w Kairze. Jego sarkofag trafił do w Muzeum Soane'a w Londynie. Badania doskonale zachowanej mumii Setiego I wykazały, iż zmarł on w wieku poniżej 50 lat. Przyczyny jego przedwczesnej śmierci nie są jasne, ale brak jest pewnych dowodów na jej gwałtowny przebieg. Wykluczyły to badania mumii. Przypuszcza się, że powodem mogła być długoletnia choroba, prawdopodobnie serca. Istnieją spekulacje, iż Seti urodził się z wadą anatomiczną. Miał serce po prawej stronie, czego może dowodzić umieszczenie podczas mumifikacji kamiennego skarabeusza po prawej stronie mumii. Według różnych hipotez to umiejscowienie mogło być zwykłym błędem mumifikatorów, próbą sprawienia, aby jego serce lepiej działało w zaświatach niż za życia, lub też oddaniem rzeczywistego, rzadko spotykanego, zjawiska anatomicznego.

RAMZES II

Władca starożytnego Egiptu, z XIX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Faraon panował ponad 66 lat, spłodził około 100 synów i 50 córek. Miał około 183–185 cm wzrostu i rudo-blond włosy. Żył ponad 91 lat. Jako pierwszy w historii, był współtwórcą traktatu pokojowego, zawartego pomiędzy dwiema ówczesnymi potęgami militarnymi – Egiptem i Hatti. Rodzina Ramzesa wywodziła się z Awaris, miasta we wschodniej Delcie. Był synem Setiego (późniejszego Setiego I) i jego żony imieniem Tuja, córki Raja i jego żony Rui. Prawdopodobnie urodził się około 1304 roku p.n.e. Rodzina składała się z najstarszego syna imieniem Nebenchasetnebet (zmarłego w dzieciństwie), młodszego Ramzesa i córki Tiji oraz urodzonej później młodszej córki – Chentmire. Około siódmego roku panowania Setiego I, Ramzes – syn władcy i następca tronu, wówczas prawdopodobnie siedemnastoletni młodzieniec, został, z woli swego ojca, współwładcą. Prawdopodobnie odbyło się to podczas jakiejś uroczystości lub audiencji, w obecności dostojników dworu i tłumów poddanych. Tak oto opisuje tę chwilę sam Ramzes:

”Gdy mój ojciec ukazał się ludowi, wraz ze mną, obejmując mnie ramieniem, tak oto rzekł: – Niech ukaże się jako król, abym mógł widzieć jego piękność, póki jeszcze żyję! – Zawezwał zatem szambelanów, by włożyli mi na głowę korony. – Umieśćcie Wielką Koronę na jego głowie! – tak rzekł gdy był jeszcze a nami na ziemi – on będzie rządził tym krajem, on będzie nadzorował jego sprawy, on będzie kierował mnogim ludem. – Tak mówił gdyż wielka była jego miłość do mnie. Darował mi dwórki z królewskiego haremu, równe pięknościom pałacu; wybrał dla mnie żony i konkubiny wychowane w haremie.”

Tak oto Ramzes stał się nominalnym królem, z całym dworem i ceremoniałem temu przynależnym. Przyjął królewską tytulaturę: User Maat Re Ramessisu Meri Amon. Na krótko przed i zaraz po wyniesieniu Ramzesa do godności współwładcy, na dworze Setiego I pojawiło się wielu zdolnych młodzieńców, którzy w przyszłości będą tworzyć grono najbliższych towarzyszy i współpracowników obecnego współwładcy, a przyszłego samodzielnego władcy – Ramzesa II. Byli wśród nich:

- Tia, mąż starszej siostry Ramzesa, Tiji, który został Królewskim Pisarzem (jego ojciec Amen-uah-su, został Pisarzem Stołu Pana Obu Krajów)

- Paser, syn arcykapłana Amona, Nebneczeru, będący na dworze Setiego I szambelanem, a który dzięki nienagannej postawie i wybitnemu charakterowi osiągnął w wieku około dwudziestu kilku lat stanowisko Wielkiego Szambelana Dworu, otrzymując tym samym godność Strażnika Królewskich Koron

- Amen-em-inet, rówieśnik Ramzesa, który został członkiem jego świty

- Asza-hebsed, rówieśnik Pasera, który został kolejno: dowódcą oddziałów piechoty, członkiem elitarnej grupy Królewskich Posłów, Królewskim Podczaszym, sprawując funkcję mistrza ceremonii u boku obu władców, ojca i syna, na dworze, który najczęściej rezydował w tradycyjnej stolicy państwa w Memfis.

Od początku koregencji, Seti I wprowadzał swego syna w zawiłości władzy, obarczając go częścią jej ciężaru. Obaj władcy wspólnie brali udział w wydarzeniach decydujących o losach kraju oraz kształtujących jego oblicze. W ósmym roku panowania Setiego I, w drugim koregencji, wybuchła rewolta w Kusz. Buntownicy dążyli do zagarnięcie łupów: niewolników, bydła i zbiorów, w dolinie Nilu, w Górnym Egipcie. Seti I polecił wicekrólowi Nubii, Amen-em-ope zorganizowanie ekspedycji karnej. W szybkiej kampanii opanowano tereny objęte rewoltą, zajmując sześć jej ośrodków. Pojmano około 600 jeńców wraz z całym ich dobytkiem. Wydarzenia te zostały upamiętnione wystawieniem dwóch steli w Kusz. Mając unormowane stosunki z Hetytami oraz ugruntowane wpływy w Syropalestynie, po stłumieniu w zarodku niepokojów w Kusz, władcy mogli skupić się na sprawach wewnętrznych państwa. Postanowiono wytyczyć szlaki i wykopać studnie w celu podjęcia eksploatacji złóż złota na pustyni, rozciągającej się pomiędzy Morzem Czerwonym, a Nilem, na wysokości Edfu. W tym celu faraon udał się osobiście na pustynię, aby samodzielnie zainicjować prace z tym związane. W tym samym czasie Ramzes zajęty był poszukiwaniem w okolicach Asuanu, odpowiedniego kamieniołomu do pozyskiwania granitu, niezbędnego do wykuwania ogromnych posągów. Kolejne lata upłynęły na działalności pokojowej. Zbliżający się do pięćdziesiątki Seti I, coraz częściej zajmował się kierowaniem państwem ze swych rezydencji: siedziby w Memfis, pałacu w Awaris, czy też w okresie zimy, pałacu w Tebach. To prawdopodobnie w tych latach dokonał wyboru grupy ludzi, mających zarządzać wszelkimi sprawami państwa. Na stanowisko Wezyra Południa powołał około trzydziestoletniego Pasera, swego Wielkiego Szambelana, a jego ojca na stanowisko arcykapłana Amona w Tebach. Szczególną uwagę władcy skupiali na realizacji wielkich projektów budowlanych. W Abydos prace przy budowie wielkiej świątyni zmierzały ku końcowi. Wznoszono świątynię Ozyrysa, Setiego I. Następnie Ramzes, otrzymał zgodę na budowę własnej świątyni Ozyrysa, która miała stanąć również w Abydos. W Tebach ukończono prace w wielkiej sali kolumnowej w świątyni Amona w Karnaku i trwały prace przy jej dekorowaniu. W Tebach Zachodnich trwały prace wykończeniowe w świątyni grobowej Setiego I oraz w kaplicy Ramzesa I, w której w wypukłym reliefie wykonano dekoracje obrazujące koronację młodego Ramzesa II. W Dolinie Królów trwały prace przy budowie królewskiego grobowca Setiego I. Przetrwały do naszych czasów imiona jego twórców. Byli to: przełożeni robotników, Baki i Neferhotep starszy oraz rysownicy Paj i Paszedu. W tym samym, prawdopodobnie czasie, Ramzes uzyskał zgodę ojca na rozpoczęcie budowy własnego grobowca. Większość prac prowadzonych w Tebach nadzorował Paser, któremu podlegały całe rzesze kamieniarzy, rzeźbiarzy, złotników i rysowników, nie wyłączając także budowniczych Królewskiego Grobowca. Ze swych obowiązków wywiązywał się zapewne wzorowo, o czym świadczą malowidła w jego grobowcu w Tebach Zachodnich, przedstawiające uhonorowanie go przez faraona naszyjnikiem – Złotem Zasługi. Wraz z koronacją młody współwładca otrzymał cały dwór wraz ze świtą i haremem. Z pewnością wkrótce po ceremonii posiadał już dwie główne małżonki: Nefertari i Isetnofret. Z pewnością to Nefertari od początku grała główną rolę u boku Ramzesa. Pojawiała się u boku męża przy wszelkich oficjalnych okazjach, państwowych i religijnych. To właśnie jej wizerunki przedstawiane są na reliefach, malowidłach i posągach, w pierwszym dwudziestoleciu panowania Ramzesa. W XXI roku panowania, z okazji zawarcia traktatu z Hatti, Nefertari wymieniła kurtuazyjną korespondencję z królową hetycką – Putuhepą. W XXIV roku, z okazji inauguracji świątyń w Abu Simbel, Nefertari ukazuje się po raz ostatni. Później, po powrocie do Pi-Ramzes znika ze sceny. W związku z tym sądzi się, że zmarła prawdopodobnie w XXIV roku panowania Ramzesa lub wkrótce później. Po jej śmierci Wielką Małżonką Królewską została, pełniąca dotąd drugorzędną rolę, Isetnofret. Co więcej drugą żoną Ramzesa została jej córka Bint-Anath. Wizerunki Isetnofret pojawiają się pomiędzy XXIV a XXX rokiem panowania Ramzesa. Po śmierci Isetnofret, która nastąpiła około XXXIV roku panowania Ramzesa, Wielką Małżonką Królewską została Bint-Anath, a drugą żoną króla, córka Nefertari – Merytamon. Z biegiem lat również Bint-Anath i Merytamon zniknęły, a ich miejsce zajęła kolejna księżniczka-małżonka, Nebettaui. Rodzina młodego Ramzesa szybko zaczęła się powiększać corocznymi narodzinami jego potomków. Nefertari urodziła pierworodnego syna Amon-her-unemefa (Amonherchopszefa), a Isetnofret drugiego syna – Ramzesa. Następnym był Pre-her-unemef, zrodzony z Nefertari, a kolejnym – Chaemuaset, którego urodziła Isetnofret; najstarsza córka Bint-Anath oraz piąty syn – Montuherchopszef również zrodzeni zostali przez Isetnofret. W ciągu następnych kilku lat pojawiła się spora gromadka dzieci: czwarta córka Nefertari – Merytamon, ósmy syn – Setemuja i trzynasty syn, Merenptah, urodzony przez Isetnofret oraz synowie Nefertari – Seti i Mery-Re starszy oraz najmłodsi synowie, również Nefertari – szesnasty syn – MeryAtum oraz jego młodszy brat – Setherchopszef. Generalnie Ramzes miał prawdopodobnie 15 żon oraz, trudną dziś do ustalenia liczbę konkubin, które urodziły mu łącznie około 150 dzieci: 100 synów i 50 córek. Lista członków rodziny faraona - imion żon oraz, zawierająca jedynie imiona pierwszej pięćdziesiątki synów i pierwszej trzydziestki córek, została umieszczona poniżej:

Żony:

- Nefertari MeriMut - Piękna dla której wstaje Słońce, Ukochana przez Mut

- Isetnofret - Piękna Isis

- Bint-Anath – córka Ramzesa i Isetnofret

- Meritamon - córka Ramzesa i Nefertari - Ukochana przez Amona

- Nebettaui – Pani Obu Krajów - córka Ramzesa

- Chentmire – siostra Ramzesa

- Maat-hor-neferure (Maat-neferu-re) – I księżniczka hetycka

- ??? – II księżniczka hetycka

- ??? - księżniczka babilońska

- ??? - księżniczka syryjska

- Tachut

- Nefertari II - 3 córka monarchy

- Suterere

- Tia - siostra faraona

- Henuttaui lub Henuttawy - Księżniczka Obu Krajów - córka Ramzesa

Synowie:

1. Amonherchopszef – Amon włada jego potężnym ramieniem - syn Nefertari

2. Ramzes – Zrodzony z Re - syn Isetnofret

3. Preherunemef – Re włada jego prawicą - syn Nefertari

4. Chaemuaset – Ten który pojawił się w Tebach - syn Isetnofret

5. Montuherchopszef - Montu włada jego potężnym ramieniem

6. Nebecharu

7. Meriamon - Ukochany przez Amona

8. Setemuja

9. Seti – Ten który jest Setha - syn Nefertari

10. Setepenre - Wybraniec Re

11. Merire I – Ukochany przez Re - syn Nefertari

12. Horheruenemef - Horus włada jego potężnym ramieniem

13. Merenptah – Ukochany przez Ptaha - faraon – syn Isetnofret – następca Ramzesa

14. Amenhotep - Amon jest rad

15. Itamon - Ojciec Amon

16. Meryatum - Ukochany przez Atuma

17. Nebetaneb - Pan wszystkich ziem

18. Merire II - Ukochany przez Re

19. Amenemopet - Amon-Święto Opet

20. Senechtenamon - Amon dający siłę

21. Ramzes-Merenre - Zrodzony z Re kochający Re

22. Totmes - Zrodzony z Thota

23. Simontu - Syn Montu

24. Montuemuaset - Montu objawjający się w Tebach

25. Siamon - Syn Amona

26. Ramzes-Siptah - Zrodzony z Re Syn Ptaha

27. Ramzes-Siatum - Zrodzony z Re Syn Atuma

28. Montuemhekau

29. Merimontu - Ukochany przez Montu

30. (...)montu

31. Merpre

32. Meritimire

33. Ramzes-Userchepesz

34. Ramzes-Merisetech

35. Ramzes-Sichepri

36. Ramzes-Merimaat

37. Ramzes-Meriasarte

38. Mahiranat

39. Setemnachte

40. Geregtaui - Pokój Obu Krajom

41. Szepsemiunu

42. Asarteheruenemef - Asarte włada jego prawicą

43. Suti

44. Ramzes-Pajotneczer

45. Ramzes-Maatptah

46. Ramzes-Nebuebnen

47. Ramzes-Userpehty

48. Ramzes-Setirchopszef

49. Setirchopszef

50. Usermaatre - Potężna jest sprawiedliwość Re

Córki:

1. Bint-Anath – córka Isetnofret, żona Ramzesa

2. Bakmut – córka Nefertari

3. Nefertari II

4. Meritamon – córka Nefertari, żona Ramzesa

5. Nebettaui – żona Ramzesa

6. Isetnofret II – córka Isetnofret

7. Henuttaui

8. Uenero

9. Nedżemmut

10. Kedmerut

11. Nebetiunu

12. Nebetnehat

13. Tuja

14. Hentah

15. Merytsechmet

16. Henutiunu

17. Niubherchesbed

18. Szepsiheriotes

19. Hentmerut

20. Merietimhapi

21. Merietiotes

22. Nebemiunu

23. Hentpahar

24. Henutsechemu

25. Izys

26. Renpet-nofret

27. Meryt-nuter

28. […]em-[…]-Mut

29. […]em-merut

30. […]u-imenes

Około XV lub XVI roku panowania Setiego I, Egipt stał się stabilnym, dobrze rządzonym państwem, mającym ugruntowane stosunki zagraniczne, rządzącym rozległym terytorium, cieszącym się szacunkiem na arenie międzynarodowej, silnym militarnie i gospodarczo, posiadającym dobrze wyszkoloną armię, zdolną szybko i bezwzględnie likwidować wszelkie próby secesji. Imperium, rządzone przez dwóch ludzi: około pięćdziesięcioletniego Setiego I i jego dwudziestopięcioletniego syna, Ramzesa, rozciągało się od górzystych terenów Syrii, Palestyny i Kanaanu, poprzez bagniste rozlewiska Nilu w Delcie, dalej poprzez spalony słońcem Środkowy i Górny Egipt, aż do pustynnych krajów Wawat i Kusz w Nubii. Egipt wypełniały wspaniałe budowle i posągi władców, wznoszone na cześć bogów i na chwałę państwa. Seti I, będący w sile wieku, zapewne myślał o wielu następnych, wspaniałych latach panowania oraz doniosłych czynach. Niestety, prawdopodobnie latem 1279 roku p.n.e., król niespodziewanie zmarł, pozostawiając swe dziedzictwo Ramzesowi, który odtąd miał być jedynym władcą. Zgodnie z rytuałem, nowy władca w pierwszej kolejności zajął się pochówkiem swego ojca. W czasie przewidzianego tradycją okresu mumifikacji i przygotowań, związanych z pogrzebem, Ramzes ogłosił, że letnia rezydencja władców w Awaris wraz z budynkami przyległymi i obiektami wojskowymi, stanowić będzie zarodek nowego miasta, mającego stać się odtąd stolicą o nazwie: Pi-Ramesse-Aa-nachtu – Domena Ramzesa, Wielkiego Zwycięstwami.

Po dopełnieniu rytuałów pogrzebowych w Dolinie Królów, Ramzes wziął udział w obchodach wielkiego Święta Opet. Przy tej okazji dokonał swych pierwszych nominacji. Arcykapłanem Amona w Karnaku mianowano Nebunenefa, dotychczasowego kapłana w Thinis i Denderze, a Bekenchonsu awansowano do grona Boskich Ojców Amona. Paser pozostał na stanowisku Wezyra Południa, a Juniego utrzymano jako wicekróla Nubii. Amen-em-inet został Królewskim Woźnicą oraz Nadzorcą Koni. Wydano rozkaz przyspieszenia prac przy budowie wielkiego hypostylu w Karnaku i rychłego ukończenia prac przy świątyni grobowej Setiego I w Tebach Zachodnich. Zainaugurowano prace budowlane przy wznoszeniu Ramesseum – świątyni grobowej Ramzesa oraz rozpoczęto realizację budowy nowego dziedzińca i wielkiego pylonu w świątyni w Luksorze, zgodnie z wcześniejszymi planami. Ramzes przebywał w Tebach do około połowy III miesiąca Achet, po czym cały królewski orszak odpłynął do Abydos, gdzie władca wydał rozkaz ukończenia budowy wielkiej świątyni Setiego I oraz osobiście intronizował wcześniej mianowanego Nebunenefa, przekazując mu oznaki jego władzy. Odbyło się to w obecności dworu i królowej Nefertari. Nastąpiła zmiana tytulatury królewskiej. Do swego imienia tronowego – User-Maat-Re, król dodał epitet – Setepen-Re – (Wybrany-przez-Re). Było to zapoczątkowaniem szczególnego związku króla z Re – bogiem słońcem z Heliopolis. W związku z pracami budowlanymi prowadzonymi z wielkim rozmachem w całym państwie, trwała intensywna eksploatacja kamieniołomów w Asuanie. Mówi o tym stela z Asuanu, upamiętniająca również kampanię w Nubii oraz walki w Delcie z piratami z czasów współrządzenia.

Nadania królewskie:

- Neb-jot – mianowany nadzorcą skarbu

- Meri – nadal pozostawał arcykapłanem w Abydos

- Hui – mianowany arcykapłanem w Memfis

- Bak – mianowany arcykapłanem w Heliopolis

Nadal główną dziedziną, na której skupiało się zainteresowanie władcy były wielkie projekty budowlane, będące w trakcie realizacji. W Luksorze ukończono wielki dziedziniec, wielki pylon i ustawiono obeliski przed Wielką Świątynią. Trwały prace dekoracyjne w jej wnętrzu. Po ponad trzech latach samodzielnych rządów, ugruntowawszy swą władzę, realizujący wielkie przedsięwzięcia budowlane, otoczony przez zdolnych doradców, Ramzes zdecydował, iż nadszedł czas aby zająć się sprawą syryjską, oczekującą na swe rozwiązanie od czasów (pierwszej) bitwy pod Kadesz, stoczonej przez jego ojca – Setiego I w około 1288 roku p.n.e. Prawdopodobnie latem czwartego roku panowania Ramzes wyruszył do Syrii. Przemierzywszy Kanaan, który pokornie poddał się jego władzy, dotarł do wybrzeży południowej Fenicji i dalej skierował się aż do Tyru i Byblos. Posuwając się dalej wzdłuż wybrzeży opanowano większa część Fenicji. Z tak stworzonego zaplecza planowano wejść w głąb lądu i poprzez górzyste tereny skierować się w stronę Amurru. Nie znamy szczegółów podjętej akcji, której wynikiem było całkowite opanowanie ziem Amurru. Prawdopodobnie rozstrzygnięcie nastąpiło w wyniku szybkiego, zmasowanego ataku wojsk egipskich na nieprzygotowane i wręcz zaskoczone wojska Amurru, którego król Benteszina, zmuszony był przyjąć zwierzchnictwo egipskie. Zapewne nie zdążył o całej sytuacji powiadomić swego dotychczasowego zwierzchnika, władcy hetyckiego, powiadamiając go dopiero po swojej klęsce o poddaniu się władzy Ramzesa. Po zwycięskiej kampanii siły egipskie zawróciły i poprzez Fenicję skierowały się do Egiptu. Wydarzenia te dokumentują liczne stele, wystawione przez Ramzesa – Stela Roku Czwartego z Byblos i stela wystawiona w Tyrze. Powrót do Pi-Ramzes był prawdziwym triumfem. Amurru znów należało do Egiptu. Pierwsza kampania jeszcze nie dobiegła końca, a już w czasie powrotu do Pi-Ramzes, w umyśle Ramzesa rodziły się nowe plany wojenne. Zapewne wtedy postanowił w następnym roku powrócić do Syrii. Tym razem celem miało być zdobycie Kadesz. Przygotowania rozpoczęto prawdopodobnie wczesną wiosną 1274 roku p.n.e., gromadząc uzbrojenie i poświęcając wiele czasu i energii na szkolenie armii i doskonalenie założeń taktycznych. Plan zakładał przeprowadzenie, dowodzonych bezpośrednio przez Ramzesa, głównych sił, szlakiem poprzez Kanaan pod Kadesz, podczas gdy siły pomocnicze miały podążyć wzdłuż wybrzeża fenickiego, a następnie skierować się na wschód i po przekroczeniu doliny Eleuteru, połączyć się z siłami głównymi. Zgodnie z tymi założeniami wymarsz z Egiptu rozpoczęto około II miesiąca Szemu, dnia IX, mijając graniczną twierdzę Sile. Armię tworzyły cztery dywizje, noszące imiona bogów: Amona, Re, Ptaha i Seta. Faraonowi towarzyszyli członkowie rodziny oraz jeden z wezyrów (prawdopodobnie Paser) oraz liczna służba i straż przyboczna. W szybkim marszu wojska pokonywały dziennie duże dystanse, maszerując poprzez Kanaan i Galileę, poprzez górzyste tereny Libanu i przełęcze wiodące do rozległej doliny, współcześnie zwanej Bekaa. W ten sposób w miesiąc po opuszczeniu Egiptu, IX dnia III miesiąca Szemu V roku, siły egipskie stanęły o kilka kilometrów na południe od Kadesz. Ramzes wraz ze strażą przyboczną oraz najbliższym otoczeniem wyruszył niezwłocznie w kierunku miasta. Ruszyła za nim dywizja Amona. Pozostałe dywizje powoli rozwijały swe szyki, rozciągnięte wzdłuż wielu kilometrów szlaku. Po bitwie wojska egipskie po kilkutygodniowym marszu osiągnęły granice Egiptu, mijając graniczną Sile i następnie stanęły w Pi-Ramzes na przełomie czerwca i lipca 1274 roku. p.n.e. Ich wjazd do stolicy był wielką paradą zwycięstwa. Zapewne w orszaku Ramzes rozkazał umieścić łupy wojenne i pojmanych jeńców. Król postanowił uwiecznić swoje niezwykłe bohaterstwo, dzięki któremu zdołał zamienić klęskę we względne zwycięstwo. Rozkazał stworzenie majestatycznych, rozległych scen i inskrypcji upamiętniających zdarzenia pod Kadesz. Prace te wykonano w nowej świątyni Ramzesa w Abydos, trzykrotnie w Karnaku: na północno-zachodnim narożniku dziedzińca ze Skrytką, na zachodniej fasadzie muru zachodniego dziedzińca IX pylonu oraz wzdłuż całej południowej ściany Wielkiego Hypostylu, dwukrotnie w świątyni w Luksorze: na północnym masywie pylonu oraz na murach przedniego dziedzińca, na obu pylonach w Ramesseum oraz w Abu Simbel na północnej ścianie wielkiej sali. Doświadczenia spod Kadesz spowodowały dokonanie gruntownych zmian w strukturze armii. Nastąpiły bez wątpienia degradacje i awanse.

Oprócz spraw związanych z kwestią syryjską, uwaga Ramzesa skupiała się również na sprawach wewnętrznych państwa. Prawdopodobnie w tych latach podjął on decyzję o lokalizacji budowy dwóch wielkich świątyń w Abu Simbel. Odpowiedzialnymi za realizację tych przedsięwzięć uczynił wicekróla Nubii, Juniego, zastąpionego później przez Hekanachta oraz swego towarzysza z lat koregencji, swego Wielkiego Podczaszego – Asza-hebsed. Otrzymał on szerokie uprawnienia do uregulowania spraw w Nubii, w tym budowy nowych świątyń.

Nadania królewskie:

- Hekanacht – mianowany wicekrólem Nubii

- Asza-hebsed – mianowany specjalnym wysłannikiem w Nubii

W tym czasie sytuacja w Syropalestynie uległa dalszej komplikacji. Już wcześniej utracono prowincję Upi. Za Jordanem powstały dwa nowe królestwa: Moab i Edom-Seir, które odmówiły uznania zwierzchnictwa egipskiego. W Kanaanie brak reakcji Egiptu i nieobecność jego armii uznano za słabość, a w związku z tym miejscowi władcy tych ziem zwlekali z płaceniem danin. Jednocześnie od wschodu Kanaan najechali Szosowie. Na wiosnę 1272 roku p.n.e. armia egipska wyruszyła na wschód. W szybkim marszu dotarła do Gazy i Kanaanu. Szybko i z całą bezwzględnością przywrócono zwierzchnictwo egipskie nad tymi ziemiami. W krótkiej kampanii wyparto Szosów poza granice tych ziem. Następnie dokonano pacyfikacji południowej Palestyny. Korpus wojsk egipskich pod wodzą najstarszego syna Ramzesa, księcia Amonherchopszefa, uderzył na nią od strony pustyni Negew, przecinając dolinę na południe od Morza Martwego w kierunku Edom-Seir, zajmując wszystkie miasta i osady. Następnie korpus księcia skierował się ku centralnej części Moabu, z zamiarem zdobycia Butartu, podążając traktem, zwanym Królewskim Szlakiem, wiodącym na północ w kierunku Syrii. W tym samym czasie korpus dowodzony przez Ramzesa podążał szerokim łukiem w kierunku górzystych rejonów Kanaanu, przechodząc nieopodal Jerozolimy, Jerycha oraz północnego krańca Morza Martwego, w kierunku Moabu, z zamiarem zdobycia Dibon i otoczenia sił nieprzyjacielskich. Po zajęciu tych ziem armia skierowała się na południe, aby połączyć się z korpusem księcia Amonherchopszefa. Po opanowaniu Kanaanu i wschodniej Palestyny, połączone wojska ojca i syna skierowały się Królewskim Szlakiem ku północy, z zamiarem dotarcia do Damaszku i przywrócenia Egiptowi panowania nad Upi, utraconej po II kampanii syryjskiej. Przywróciwszy egipskie panowanie nad tymi ziemiami, armia mogła udać się w drogę powrotną do Egiptu. Po odzyskaniu zwierzchnictwa i wpływów w Kanaanie, Palestynie i Upi, Ramzes zdecydował, iż znów nadszedł czas na rozwiązanie problemu syryjskiego. Latem 1271 roku p.n.e. armia pod wodzą faraona, maszerując przez Kanaan, zlikwidowała ostatnie ogniska oporu antyegipskiego w jego północnej części. Dalej posuwając się wzdłuż wybrzeży południowej Fenicji, potwierdzono zwierzchnictwo nad Tyrem, Sydonem i Byblos. Jak dotąd armia egipska operowała na terenach strefy wpływów Egiptu, co nie mogło być poczytane przez Hetytów za akt agresji. Jednakże Ramzes nie zamierzał poprzestać na tych działaniach. Postanowił ominąć Amurru i Kadesz i wejść w głąb doliny Eleuteru, a następnie Orontesu, na tereny kontrolowane przez Hetytów, gdzie wojska egipskie nie pojawiały się od około 120 lat. Podbił północne regiony Amurru, okupując obszary nad środkowym Orontesem. Tym sposobem Amurru zostało podzielone na dwie strefy, a jego południowa część wraz z Kadesz zostały odcięte od Aleppo, Karkemisz i właściwego Hatti. Była to doskonała pozycja wyjściowa do ofensywy w kierunku południowym na Kadesz i południowe Amurru. Po dokonaniu podboju ziem znajdujących się na północ od Kadesz, zdobyciu Tunipu i Dapuru, Ramzes mógł powrócić do Pi-Ramzes. Reakcji Hetytów na jego działania właściwie nie było. Po około 25 latach panowania zmarł Muwatallis, co spowodowało kryzys następstwa po nim. Król Hatti nie pozostawił żadnego prawowitego dziedzica tronu, a tylko syna zrodzonego z jednej z jego konkubin, młodzieńca imieniem Urhi-Teszub. Wstąpił on na tron pod imieniem Mursilisa III. Pretensje do tronu rościł sobie również brat Muwatallisa, Hattusillis. Konkurowanie tych dwóch książąt spowodowało zaniedbania w sprawach syryjskich, co doprowadziło do nakazu przeciwstawienia się egipskiej inwazji, wydanym wicekrólowi Karkemisz. Gdy tylko wojska egipskie opuściły Kadesz i Amurru do pracy przystąpili emisariusze Karkemisz i Hatti, z niewielkim trudem przywracając zwierzchnictwo hetyckie na terenach niedawno zdobytych przez Ramzesa. Egipt znajdował się daleko, a armie władców Karkemisz, Aleppo i Hatti w bezpośrednim sąsiedztwie. Pragmatyzm nakazywał więc wygnanie egipskich komisarzy i powrót pod władzę Hetytów. W dziesiątym roku panowania, armia Ramzesa znów więc musiała udać się do Syrii aby raz jeszcze podporządkować Egiptowi ziemie Dapuru i Tunipu. Ramzes, wówczas ponad trzydziestoletni monarcha, miał na tyle energii, by osobiście poprowadzić całą kampanię, dowodząc w pierwszej linii walkami pod Dapur i zmuszając je do poddania się jego władzy. I tak jak w poprzednich przypadkach, po zwycięskiej kampanii, gdy wojska egipskie opuszczały podbite tereny, pozostawieni bez nadzoru władcy tych ziem wkrótce powracali pod zwierzchnictwo hetyckie. Brak dokładnych danych, jak długo trwała ta swoista próba sił między Egiptem a Hatti. Wynikiem tej sytuacji był zapewne wniosek, do jakiego doszedł Ramzes, że oto jeśli nie można opanować całej Syrii, a zwłaszcza jej północnej części aż po Eufrat, nie można skutecznie kontrolować i utrzymać na stałe jej środkowej części. Sytuacja stała się patowa. Było to powodem zawieszenia zmagań w Syropalestynie pomiędzy jedenastym a szesnastym rokiem panowania. Ramzes zaakceptował istniejący stan swych wpływów.

W tym samym czasie w Hatti stosunki pomiędzy Mursilisem III a jego wujem Hattusilisem znacznie się pogorszyły. Kryzys narastał, zapowiadając rychłą konfrontację. Po kilkuletnich zmaganiach w Syrii, prawdopodobnie rozgoryczony złym obrotem spraw, Ramzes postanowił zająć się umocnieniem terenów zachodniej Delty oraz pasa wybrzeża libijskiego. Wzdłuż zachodnich granic Delty – od Memfis aż do brzegu morza obwarowano kilka osad, wznosząc fortyfikacje. Następnie poza granicami Delty, głęboko na zachód wzdłuż wybrzeża libijskiego zbudowano szereg fortów, ciągnący się około 300 km od ujścia Rzeki Zachodniej. Sieć rozbudowana była w taki sposób aby z jednego do drugiego fortu można było dotrzeć w dwa dni szybkiego marszu lub jeden – jazdy rydwanem. Zapewniało to stałą łączność, a w razie potrzeby możliwość szybkiej reakcji armii. Miało to na celu rozwiązanie problemu stałego zagrożenia Egiptu ze strony koczowniczych plemion libijskich. Od czasów pacyfikacji Nubii w VIII roku panowania Setiego I panował na tych terenach względny spokój. Władzę sprawowali w imieniu faraona wicekrólowie, regularnie eksploatując złoża bogactw naturalnych (głównie złota) oraz ściągając podatki. Dochody płynące z Nubii stanowiły niebagatelną część całego budżetu Egiptu. Nic więc dziwnego, że od czasu do czasu, lokalni wodzowie, w nadziei wyrwania kraju spod władzy Egiptu, wywoływali rebelie. Ramzes wysłał więc do Irem wojska jako wsparcie dla wicekróla. W ekspedycji brali udział dwaj synowie faraona – ósmy syn Setemuja, oraz trzynasty – Merenptah. Ze względu na niewielkie niebezpieczeństwo w walkach, książęta mogli zdobywać tam doświadczenie bojowe, nie narażając swego ojca na niepokój o ich los. Kampania zakończyła się błyskawicznym zwycięstwem. Wzięto do niewoli wielotysięczną rzeszę jeńców, a straty zadane w wyniku walk były tak dotkliwe, że Irem nigdy więcej nie próbował wyzwolić się spod władzy Egiptu. Napięcie między rywalizującymi Mursilisem III i jego wujem Hattusilisem osiągnęło swój szczyt. Młody władca Hatti stopniowo ograniczał prowincję Hattusilisa, aż w końcu postanowił całkowicie ją zlikwidować i pozbawić swego wuja jakichkolwiek wpływów. Doszło do wzajemnych oskarżeń i zagrożony upadkiem Hattusilis postanowił rozwiązać radykalnie problem władzy w Hatti. W wyniku pułapki, w jaką zostały wciągnięte wojska Mursilisa, on sam dostał się do niewoli. Hatti miało nowego króla – Hattusilisa III. Strącony z tronu Mursilis został zesłany do północnej Syrii. Wkrótce nawiązał tam kontakty z królem Babilonu. Spisek został odkryty i Mursilis został zesłany prawdopodobnie na Cypr. W tym samym czasie Hattusilis budował dobre stosunki dyplomatyczne z Babilonem i Asyrią. Mursilis umknął jednak z zesłania i potajemnie udał się do Egiptu, gdzie został przyjęty przez Ramzesa. Rozsierdzony Hattusilis natychmiast zażądał ekstradycji, ale Ramzes II zdecydowanie odmówił. Oznaczało to wojnę. Oba mocarstwa przeprowadziły mobilizację i przegrupowanie swoich wojsk. Siły egipskie zajęły pozycje w północnym Kanaanie, na linii Megiddo – Beth-Szan. W tym samym czasie Szattuara II – władca Hanigalbatu wymówił posłuszeństwo nowemu królowi Asyrii – Salmanasarowi II i przeszedł pod zwierzchnictwo hetyckie. Wojna Asyrii z władcą Hanigalbatu i jego hetyckim sojusznikiem – królem Karkemisz była tylko kwestią czasu. W wyniku zmasowanego ataku potężnych sił Asyria w krótkim czasie całkowicie zdusiła wszelki opór i zajęła cały Hanigalbat oraz ziemie aż po Karkemisz. Podbite tereny zostały przyłączone do Asyrii, co oznaczało iż potęga ta odtąd miała wspólną granicę z Imperium Hetyckim. Przez wiele wieków między tymi dwoma państwami istniała strefa buforowa, jaką były Hanigalbat i Mitanni. Zapobiegało to niewątpliwie aktom agresji pomiędzy nimi. Brak owej strefy oraz napięte stosunki z Egiptem oznaczały dla Hattusilisa groźbę wojny z dwoma potęgami, na dwóch frontach: wschodnim i południowym. Jedynym sposobem na rozwiązanie tak poważnego problemu było związanie się z jednym z przeciwników. Nie mogąc rozmawiać ze zwycięską Asyrią jak równy z równym, Hattusilis zapewne właśnie wtedy postanowił unormować stosunki z Egiptem. W wyniku pertraktacji doszło do porozumienia i możliwość zawarcia traktatu pokojowego stała się faktem. W wyniku stałej wymiany posłów dopracowujących szczegóły ostatecznie zredagowano tekst traktatu i wymieniono jego projekty. W roku XXI, miesiącu I Peret, dniu XXI, do Pi-Ramzes dotarła kawalkada rydwanów. Do stolicy Ramzesa przybyło trzech Wielkich Posłów Egiptu wraz z dwoma posłami z Hatti i posłem z Karkemisz. Przywieźli oni do stolicy "srebrną tablicę, którą Wielki Władca Hatti, Hattusilis przesłał faraonowi, aby prosić Jego Wysokość o pokój". Tak więc po wieloletnich zmaganiach, walkach, porażkach i zwycięstwach miał zapanować pokój, sankcjonujący istniejące status quo. Kadesz i Amurru miały pozostać pod wpływami Hetytów. Porty Fenicji zaś miały przypaść Egiptowi. Ponadto chwiejny status środkowej Syrii miał zostać ugruntowany i na mocy postanowień ziemie te miały przejść pod władzę Egiptu. Do tego, Hattusilis skłonny był oddać dostęp do szlaków, wiodących na północ do Ugarytu. Niewątpliwie dobrą stroną ustaleń pokojowych była możliwość skupienia się na innych sprawach państwowych, niż przeciągające się, nie przynoszące zdecydowanych rozstrzygnięć wieloletnie zmagania, zwłaszcza że trudy wypraw wojennych zaczęły poważnie doskwierać Ramzesowi. Traktat spisano na srebrnej tablicy w języku babilońskim, a jego kopie na glinianych tabliczkach po hetycku i na papirusie po egipsku. Dokument, paragraf po paragrafie, ogłaszał: kres wzajemnej wrogości, ustanowienie sojuszu, zawarcie paktu o nieagresji i wzajemny sojusz obronny w przypadku jakiejkolwiek agresji ze strony państw trzecich, potwierdzał prawa królewskiej sukcesji w obu państwach oraz ustanawiał wzajemną ekstradycję zbiegów. Egipski tekst został przełożony z pisma klinowego, a następnie zapisany hieroglifami na ścianach świątyni w Karnaku oraz w Ramesseum. Po podpisaniu traktatu nastąpił szereg dyplomatycznych posunięć obrazujących nowe stosunki między dwoma mocarstwami. Nastąpiła wymiana listów gratulacyjnych oraz prezentów między dworami. Hattusilis mógł teraz bezpiecznie zająć się przygotowaniami do konfrontacji z Asyrią, mając za sojusznika Egipt, który wręcz był zobligowany do udzielenia pomocy. Ramzes natomiast mógł skupić się na sprawach wewnętrznych, między innymi ukończeniu budowy świątyń w Abu Simbel.

Nowa rzeczywistość po zawarciu pokoju, nie zaczęła się jednak pomyślnie dla Ramzesa. Przypuszczalnie na przełomie XXII i XXIII roku panowania zmarła matka Ramzesa – królowa Tuja. Została pochowana we wspaniałym grobowcu w Dolinie Królowych. Samo podpisanie traktatu nie zlikwidowało jednak różnic i rozdźwięków pomiędzy dwoma partnerami; nadal istniało wiele spraw nierozwiązanych i trudnych. Gdy ucichł zgiełk towarzyszący podpisaniu traktatu, wkrótce powróciła sprawa przebywającego w Egipcie Urhi-Teszuba (byłego Mursilisa III), jednakże wobec żądań jego ekstradycji (działania traktatu wstecz) Ramzes uprzejmie, lecz zdecydowanie odmówił. Także jego próby renegocjacji przebiegu granicy w Syrii, zostały zdecydowanie, przez Hattusilisa odrzucone. Napięcia trochę opadły po oficjalnym uznaniu Hattusilisa za legalnego władcę Hatti, spadkobiercę swoich poprzedników. Problemem stało się także niezadowolenie Hattusilisa ze zbliżenia między Babilonem i Egiptem. Władca Babilonu zarzucił Hattusilisowi, iż ten chce nie dopuścić do wznowienia stosunków między tymi dwoma państwami. Hattusilis zdecydowanie temu zaprzeczył, lecz w rzeczywistości obawiał się powstania trójstronnego porozumienia pomiędzy Asyrią, Babilonem i Egiptem. Powstanie takiego układu mogłoby realnie zagrozić wpływom hetyckim na Bliskim Wschodzie i spowodować izolację Hatti. Jednakże podjęto stosowne rokowania, które skończyły się powstaniem swego rodzaju osi Asyria-Babilon-Egipt-Hatti. Rytuał obchodów Święta sed – "jubileuszu królewskiego", wywodzący się z czasów pierwszych dynastii, miał na celu odnowienie sił panującego. W okresie Imperium, tradycyjnie władca obchodził swój pierwszy jubileusz w XXX roku panowania. Jak się wydaje, spośród władców XVIII i XIX dynastii tylko Totmes III, Amenhotep III i Ramzes II rządzili wystarczająco długo aby owe jubileusze obchodzić. Pierwszy jubileusz Ramzesa został ogłoszony przez jego syna Chaemuaseta w XXX roku panowania. Tradycyjnym miejscem obchodów było Memfis, lecz rzeczywiste uroczystości odbywały się zapewne w Pi-Ramzes, gdzie Ramzes rozkazał wznieść z tej okazji Salę Jubileuszową. Podobnie jak Amenhotep III, Ramzes celebrował swoje jubileusze w regularnych odstępach czasu. Zgodnie z tym jego Drugi Jubileusz proklamowali: książę Chaemuaset i wezyr Chaj, w XXXIII roku panowania Ramzesa.

Kolejne jubileusze:

- 3 Jubileusz – XXXVI/XXXVII rok panowania. Proklamowany przez Chaemuaseta i Chaja

- 4 Jubileusz – XL rok panowania. Proklamowany przez Chaemuaseta i Chaja

- 5 Jubileusz – XLII/XLIII rok panowania. Proklamowany przez Chaemuaseta i Chaja

- 6 Jubileusz – XLV/XLVI rok panowania. Proklamowany przez Chaja

- 7 Jubileusz – XLVIII/XLXIX rok panowania

- 8 Jubileusz – LI/LII rok panowania

- 9 Jubileusz – LIV/LV rok panowania; proklamowany przez Wielkiego Rządcę Jupa

- 10 Jubileusz – LVII/LVIII rok panowania; proklamowany przez wezyra Neferrenepeta

- 11 Jubileusz – LX/LXI rok panowania

- 12 Jubileusz – LXI/LXII lub LXII/LXIII rok panowania

- 13 Jubileusz – LXIII/LXIV lub LXIV/LXV rok panowania

- 14 Jubileusz – LXVI/LXVII rok panowania; obchodzony na krótko przed śmiercią Ramzesa

Z biegiem lat, gdy traktat egipsko-hetycki w rzeczywistości okazał się trwały i stosunki między oboma mocarstwami uległy ugruntowaniu, Hattusilis zaproponował Ramzesowi rękę jednej ze swych córek. Przez jakiś czas trwały negocjacje dotyczące kontraktu ślubnego, a zwłaszcza części dotyczącej, zapewne wysokości posagu. W związku z tym doszło do pewnego rodzaju zwłoki, co zostało przyjęte przez Ramzesa z niecierpliwością. Wystosował on list z wymówkami do "swego królewskiego brata", ponaglając go do podjęcia ostatecznej decyzji. Ostatecznie w XXXIV roku panowania Ramzesa, czyli około 1246 roku p.n.e., zakończono negocjacje i hetycka księżniczka wyruszyła w stronę Egiptu. Kawalkada składała się z orszaku księżniczki oraz karawany wiozącej jej ogromny posag. Do spotkania doszło zapewne na granicy wpływów hetycko-egipskich w Syrii. W końcu wszyscy dotarli do Pi-Ramzes w zimie 1245 roku p.n.e. Zapewne wiele dni trwały uroczystości związane z zaślubinami. Odbywało się to w atmosferze powszechnego święta i euforii, wśród wiwatów i radości. Nowa królowa została umieszczona w królewskim pałacu i wkrótce ogłoszono jej egipskie imię – Maat-hor-neferure (Ta-Która-Ogląda-Króla-Sokoła-Który-Jest-Widzialną-Wspaniałością-Re lub Ta-Która-Ogląda-Horusa-Który-Jest-Pięknym-Re). Wydarzenia te miały również bardzo praktyczny wymiar. Otóż rzeczywiście wzmocniły więzi Egiptu z Hatti, tak iż "odtąd jeśli mężczyzna lub kobieta udali się do Syrii, mogli bez żadnej obawy dotrzeć do kraju Hatti dzięki zwycięstwom Jego Wysokości". Mijały lata i oba mocarstwa zbudowały stosunki oparte na wzajemnym zaufaniu i trwałej przyjaźni. Między stolicami stale kursowali posłowie, wyższego czy też niższego szczebla. Z czasem ranga kontaktów dyplomatycznych wzrosła do szczebla przedstawicieli najwyższego rzędu. Egipt stał się w mniemaniu hetyckim rzeczywistym przyjacielem Hatti. Zapewne było to powodem odwiedzin księcia Hiszmi-Szarruma, syna Hattusilisa III, hetyckiego następcy tronu, późniejszego Tuthalijasa IV, w Pi-Ramzes. Pobyt księcia trwał prawdopodobnie kilka miesięcy. Hiszmi-Szaruma opuścił Egipt na wiosnę, udając się do Hattusa wraz z delegacją posłów oraz darami, jakie miał przekazać swemu ojcu. Wizyta miała nieformalny charakter i z pewnością wywarła duże wrażenie na młodym księciu. Przygotowała też grunt pod odwiedziny najwyższego szczebla – wizyty w Egipcie Wielkiego Króla Hattusilisa III. Ramzes przesłał zaproszenie Hatusilisowi, "tak aby ten przybył do Egiptu by mogli poznać się osobiście". Przez pewien czas trwała wymiana korespondencji na ten temat. Ramzes ponowił zaproszenie, ale Hattusilis odniósł się do niego bez entuzjazmu. Ramzes zaproponował więc spotkanie w pół drogi, w Kanaan i wspólną podróż dalej do Pi-Ramzes. W końcu ostrożny Hattusilis prawdopodobnie dał się przekonać co do szczerych chęci Ramzesa i gdy już miał formalnie przyjąć zaproszenie, pojawiła się inna przeszkoda – choroba władcy. W końcu jednak, jak wynika z jednego z listów, jaki Hattusilis napisał do Ramzesa, władca Hatti udał się w podróż do Egiptu. Tak więc, jest bardzo prawdopodobne, że obaj wielcy monarchowie tamtych czasów, spotkali się, najpierw w Kanaan, a później udali się razem do Pi-Ramzes. Niestety nie ma żadnych potwierdzeń w badaniach archeologicznych, że taka wizyta w rzeczywistości miała miejsce. Być może gdzieś w ruinach Pi-Ramzes znajduje się zachowana stela, z której można będzie odczytać opis wydarzeń podczas owych królewskich odwiedzin. Z biegiem lat kontakty między obu władcami stały się na tyle serdeczne, że sam Hattusilis zaproponował Ramzesowi drugą ze swych córek na małżonkę. Niewiele wiadomo o negocjacjach i czasie ich trwania, a także sfinalizowaniu całej sprawy. Nie jest znane również imię owej drugiej księżniczki hetyckiej. Z dużym prawdopodobieństwem można określić czas zawarcia tego małżeństwa na IV dekadę panowania Ramzesa, gdy faraon wprowadził do swej tytulatury epitet Neczer-Heka-Junu (Bóg, Władca Heliopolis). Wydarzenia te na długo połączyły oba kraje i obu władców. Z czasem, już po śmierci Hattusilisa, a za panowania jego syna, kontakty te osłabły i uległy stopniowemu zanikowi. Wielka pompa, z jaką celebrowano wszelkie uroczystości za czasów Ramzesa i Hattusilisa, nigdy już się nie powtórzyła, lecz przetrwała w pamięci i tradycji Egipcjan.

Latem 1214 roku p.n.e. Ramzes odprawił swój XIV jubileusz Sed. Przebywał prawdopodobnie w Pi-Ramzes, w swoich pałacach, a następnie, być może zimą, w Memfis i w haremie Mi-ur, w okolicach Fajum. Na wiosnę 1213 roku p.n.e. król powrócił do Pi-Ramzes, miejsca swoich najlepszych lat i najwspanialszych wspomnień, otoczony przez najbliższe sobie osoby, pod czujnym okiem księcia Merenptaha, swego syna, następcy tronu. Pod koniec III miesiąca Szemu rozpoczął się LXVII rok jego chwalebnego panowania. Lato tego roku było wyjątkowo upalne i stary król nie opuszczał swej rezydencji. Pod koniec I miesiąca Achet, gdy parne i upalne dni wydawały się nie mieć końca, siły Ramzesa nagle go opuściły i nadszedł kres. Zmarł Byk Potężny ukochany przez Prawdę, Obrońca Egiptu, User-Maat-Re, Wybrany przez Re, Syn Re, Ramzes II ukochany przez Amona. Przez te wiele lat zmieniali się następcy tronu, umierali jego synowie i córki, zmieniali się generałowie i wezyrowie, umierali królowie innych mocarstw, odchodziły małżonki króla i pojawiały się nowe, a Egipt trwał silny i kwitnący pod rządami tego samego władcy. I teraz po tych wielu latach na tronie Egiptu miał zasiąść nowy władca. Wiadomość o odejściu starego króla rozeszła się szybko po całym kraju. Po dotarciu posłańców do Teb, przystąpiono do ostatecznych przygotowań grobowca w Dolinie Królów, tak aby był on gotowy na przyjęcie dostojnego władcy, po rytualnym okresie przygotowań ciała do pochówku. W połowie lub pod koniec III miesiąca Achet wielka flotylla wyruszyła z Pi-Ramzes na południe, ku Tebom, unosząc mumię zmarłego władcy w jego ostatnią podróż. Po dwóch lub trzech tygodniach żeglugi, flotylla dotarła na miejsce i faraon Merenptah rozpoczął przygotowania do ostatniego aktu ziemskiej wędrówki Ramzesa. Uformowano ogromny kondukt. Na jego czele znajdowała się mumia króla zamknięta w swoich trumnach, zapewne ze złota i złoconego, cedrowego drewna, dalej wśród uczestników pogrzebu, pierwszy postępował Merenptah wraz z rodziną, za nimi niezliczone rzesze kapłanów i dostojników i dalej prawdziwa kawalkada sług, niosących wszelkiego rodzaju wyposażenie grobowe. Pierwszym etapem żałobnych uroczystości były pogrzebowe rytuały odprawione w Ramesseum. Po ich zakończeniu kondukt ruszył dalej, by przez kręte ścieżki, wąskim wąwozem dotrzeć do Doliny Królów. Przed wejściem do grobowca Merenptah dokonał rytuału Otwarcia Ust. Gdy rytuał wypełnił się, żałobnicy, korytarz za korytarzem i sala za salą, przy świetle pochodni, znosili trumnę w głąb grobowca. Dotarli wreszcie do ostatniej, wielkiej sali, której sklepienie wspierało osiem filarów. Tam złożono trumnę do stojącego pośrodku, kalcytowego sarkofagu. Po dokonaniu wszystkich rytualnych czynności słudzy wypełnili, przylegające do komory grobowej pomieszczenia, wszelkimi przedmiotami, których potrzebował zmarły. Stały tam zapewne wszelkiego rodzaju przedmioty codziennego użytku, żywność i uzbrojenie. Meble i kufry pełne szat i zwojów materii, puchary i dzbany wypełnione piwem i winem, baranie udźce i wszelkiego rodzaju drób i ptactwo, małe puzderka pełne wonnych maści i pachnideł, wachlarze i sandały. Jako wielki wojownik, zmarły potrzebował zapewne rydwanów bojowych, włóczni i łuków, aby mógł walczyć i polować. Wszędzie wokół rozstawiono całą armię uszebtich, aby mogli oni wykonywać wszelkie prace w zastępstwie zmarłego. Sale te wypełniały nieprzebrane skarby: przedmioty wykonane ze złota, srebra, szlachetnych kamieni, szkliwa, fajansu i drewna hebanowego i cedrowego. Wokół sarkofagu zmontowano wykonane z drewna, a obite złotą blachą, skrzynie-kaplice, których drzwi zaryglowano i zaplombowano. Gdy wszyscy dostojnicy i kapłani opuścili już czeluści grobowca, wejście do niego zamknięto wielkimi blokami skalnymi i zamurowano. Na świeżej zaprawie odciśnięto pieczęcie, a miejsce wejścia do grobowca zasypano i dokładnie ukryto, aby zmarły król mógł spoczywać, jak wierzono, na zawsze. Grobowiec Ramzesa położony jest nieopodal wejścia do Doliny, w jej głównej części, po zachodniej jej stronie. Na jego początku znajduje się krótki, stromy korytarz, prowadzący do głównego wejścia. Jest to "pierwszy boski trakt Re, który jest Ścieżką Słońca". Następnie w głąb wiodą dwa korytarze ze schodami – "drugi i trzeci boski trakt", w których ukazano Ramzesa oddającego część Re. Na ścianach obu korytarzy wyryto strofy Litanii do Re. Dalej prowadzi czwarty korytarz – "czwarty boski trakt". Dekoracje ścian w tej części grobowca są w znacznym stopniu zniszczone, zapewne przez wody zalewowe z rzadkich, lecz niezwykle gwałtownych burz, jakie nawiedzały niegdyś Dolinę. Za ciągiem korytarzy znajduje się kwadratowa komnata, zwana Salą Oczekiwania. Na jej ścianach ukazano wizerunki Ramzesa w otoczeniu bogów. Dalej znajduje się większa, kwadratowa komnata, której sufit wsparty jest na czterech filarach, pomiędzy którymi w podłodze znajduje się zstępujący korytarz – rampa ze schodami – wiodący dalej w głąb grobowca. Obok sali z filarami, zwanej "Salą Rydwanów" znajdują się dwa boczne pomieszczenia – aneksy, w których zapewne zgromadzono niegdyś bojowe rydwany władcy i inne wyposażenie grobowe. W drugim z tych pomieszczeń znajduje się jeszcze dziś wiele materiału skalnego i mułu naniesionego podczas jednego z zalewów grobowca. Dalej w głąb wiodą dwa następne korytarze – "pierwszy i drugi boski trakt Otwarcia", których nazwa odnosi się do ceremonii "Otwarcia Ust", którą to ukazano w dekoracjach na ich ścianach. Korytarze te dochodzą do dużej, prostokątnej komnaty zwanej "Salą Prawdy", gdzie prawdopodobnie następowało uznanie króla za "Usprawiedliwionego głosem" po sądzie Ozyrysa. W tym miejscu oś grobowca zmienia swój kierunek o około 90°. Krótki korytarz – brama prowadzi stąd do ogromnej sali zwanej "Domem Złota" – właściwej komory grobowej króla. Jej sklepienie wspiera osiem filarów, a podłoga centralnej części jest obniżona w stosunku do części przed i poza filarami. W jej centrum stał niegdyś kalcytowy sarkofag króla, z którego dziś pozostały jedynie fragmenty. Drzwi w bocznych ścianach prowadzą do pomieszczeń – aneksów, stanowiących skarbce i magazyny wyposażenia grobowego i uszebti. Na przednich ścianach komory grobowej znajdują się przedstawienia dwu pierwszych portali "Księgi Bram". Natomiast jej trzeci portal ukazano w pierwszym pomieszczeniu – aneksie po lewej stronie. W następnym pomieszczeniu – aneksie, znajdującym się naprzeciwko ukazano "Księgę Niebiańskiej Krowy". Na ścianach komory grobowej ukazano również winietę i pierwsze dwie godziny Amduat, a jej dwunastą, najważniejszą godzinę przedstawiono w drugim pomieszczeniu – aneksie po lewej stronie. W tylnej ścianie komory grobowej – "Domu Złota", znajduje się dwoje drzwi. Pierwsze, po lewej stronie wiodą do pojedynczego pomieszczenia, w którym ukazano szóstą i siódmą godzinę Amduat. Wokół ścian tego pomieszczenia ciągną się masywne kamienne ławy, a jego sufit wspierają dwa filary. Drugie drzwi prowadzą do ciągu trzech komnat ułożonych w kształt litery "L". W pierwszym z nich przedstawiono (przypuszczalnie trzecią godzinę Amduat) oraz piąty portal "Księgi Bram". Z pierwszego pomieszczenia przejście prowadziło do dwóch następnych, wokół ścian których znajdują się również kamienne ławy. Sufity pierwszego i trzeciego pomieszczenia wspierają po dwa filary w każdym z nich. Zespół czterech pomieszczeń – aneksów oraz czterech komnat z tyłu stanowił zasadniczą część skarbca – magazynu wyposażenia grobowego, w którym znajdowała się jego większość. Były to Skarbce oraz miejsca na Służących – Uszebti oraz Miejsca Przebywania (Pozostawania) Bogów, zawierające wszystkie magiczne wizerunki i przedmioty, mające zapewnić zmarłemu pomyślność w zaświatach.

Niestety, nie było dane Ramzesowi spoczywać w spokoju, jak to mu życzono, na zawsze. Już w początkach XXI dynastii, z obawy przed profanacją i obrabowaniem królewskiego ciała, prawdopodobnie kapłan Pinodżem polecił potajemnie przenieść doczesne szczątki Ramzesa w bezpieczne miejsce. Przy tej okazji mumia Ramzesa została poddana zabiegom konserwacyjnym. Ponownie owinięto ją bandażami i nasączono środkami zabezpieczającymi. Została złożona najpierw w grobowcu Setiego I, a później w wyniku dalszych obaw, w tajemnym grobowcu królowej Inhapi – znanym współcześnie jako Skrytka DB-320 w Deir el-Bahari, gdzie spoczywała u boku mumii królowej Nefertari – pierwszej Wielkiej Małżonki Królewskiej Ramzesa – przez blisko 3000 lat. Skrytka DB-320 została odkryta w 1881 roku i wszystkie znajdujące się w niej królewskie mumie zostały przewiezione do Muzeum Egipskiego w Kairze. Tam w obecności Gastona Maspero oraz wicekróla Egiptu – Taufika, dokonano oględzin mumii Ramzesa. Odczytano hieratyczne inskrypcje, znajdujące się na wieku trumny i całunie, którym była okryta mumia. Oprócz imienia, znajdował się tam również krótki opis losów mumii. Inskrypcja głosiła: "Rok siedemnasty, miesiąc trzeci drugiej pory, dzień szósty. Dzień przeniesienia Ozyrysa, Króla Usermaatre Setepenre, w celu pochowania go w grobie Ozyrysa, Króla Menmaatre, przez Wielkiego Kapłana Amona, Pinodżema". Identyfikacji dokonano na podstawie hieratycznej inskrypcji, zapisanej na całunie, przykrywającym mumię. Po rozwinięciu bandaży uczonym ukazało się oblicze zmarłego króla. Zmumifikowane ciało zachowało się w doskonałym stanie. Rysy twarzy, wciąż wyraziste, zdradzały siłę woli i charakteru zmarłego władcy. Na twarzy widoczne były resztki zarostu, a głowę pokrywały kręcone, rudo-blond włosy.

Mumię umieszczono w szklanej gablocie i wystawiono na widok, zwiedzających muzeum turystów. Już w 1912 roku, doktor Elliot Smith, podczas prowadzenia badań mumii, zauważył pierwsze oznaki jej rozkładu. Stan mumii pogarszał się. Ciało Ramzesa ulegało postępującemu rozkładowi. W wyniku rozmów głów państw: Egiptu i Francji, podjęto decyzję o konieczności natychmiastowego przewiezienia Ramzesa do Paryża. Zachowując najwyższe środki ostrożności, przetransportowano zmarłego króla do stolicy Francji. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, Ramzes musiał mieć dokumenty, uprawniające do podróży zagranicznej. Wyposażono go więc w paszport z adnotacją "Zmarły Król". 26 września 1976 roku, na międzynarodowym lotnisku Le Bourget pod Paryżem, Ramzesa powitała Francuska Gwardia Republikańska, oddając mu honory należne głowie państwa. Ramzes "zamieszkał" w Muzeum Człowieka. W pokoju obok umieszczono laboratorium. Mumią zajęło się szerokie grono najwybitniejszych specjalistów z różnych dziedzin: chemików, botaników, lekarzy i ekspertów, znawców tkanin i antropologów. W wyniku najbardziej szczegółowych badań dopiero profesor Jean Mouchacca – mykolog ustalił przyczynę "niedomagań" Ramzesa. Był nią grzyb Daedalea biennis Fries. Ustalono terapię, którą przeprowadzono w Europejskim Ośrodku Atomistyki w Saclay pod Paryżem. Mumię Ramzesa poddano napromieniowaniu promieniami gamma, emitowanymi przez kobalt 60. Po serii zabiegów, w końcu "wyleczonego" króla owinięto w oryginalny, egipski, płócienny całun i złożono w napromieniowanej trumnie, wykonanej z libańskiego cedru. Przy okazji terapii dokładnie przebadano Ramzesa. Wykonano badania radiologiczne, endoskopowe, bakteriologiczne i paleobotaniczne. Wyniki pozwoliły ustalić wiele szczegółów o zmarłym. Odkryto, iż cierpiał na zapalenie okostnej i miał zmiany reumatyczne stawu biodrowego. Odkryto również ślady rany zadanej w bitwie oraz wyleczone złamanie jednego z palców u nogi. Badania botaniczne wykazały obecność dużej ilości pyłków roślinnych, głównie rumianku oraz śladowe ilości pieprzu – głównie w nosie, gardle i jamie brzusznej oraz niewielką ilość nikotiany – rośliny podobnej do tytoniu. W końcu po zakończeniu terapii, odmłodzony, wyleczony i dokładnie przebadany Ramzes mógł powrócić do ojczyzny. Obecnie po ponad 3200 latach od śmierci króla, jego mumia znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze, a na jej straży stoi współczesna, zaawansowana wiedza i technologia. Hermetyczna gablota, w której znajdują się doczesne szczątki Ramzesa wypełniona jest obojętnym gazem, a specjalne urządzenia nieustannie monitorują temperaturę i wilgotność. Być może więc życzeniu starożytnych stanie się zadość i zmarły król będzie odtąd spoczywał w spokoju.

MERENPTAH

Merenptah – faraon, władca starożytnego Egiptu z XIX dynastii. Panował w latach 1213-1203 p.n.e.; trzynasty syn Ramzesa II i królowej Isetnofret. Za życia Ramzesa II, a po śmierci starszego brata Chaemuaseta, był zarządcą Delty. Praktycznie rządził Egiptem przez ostatnie dwanaście lat panowania Ramzesa II. Tron egipski objął jako sześćdziesięcioletni mężczyzna. Merenptah przeniósł stolicę swego państwa z Pi-Ramzes do Memfis, gdzie w pobliżu świątyni Ptaha zbudował pałac królewski. Prawdopodobnie ożenił się ze swoją rodzoną siostrą – Isetnofret II, ze związku z którą urodziła się ich córka – Isetnofret III.

Najważniejszym zadaniem w początkach jego panowania było zreorganizowanie armii. W drugim roku wyprawił się z armią do Kanaanu, gdzie po raz pierwszy Egipcjanie zetknęli się z ludem Izraela (o czym zaświadcza inskrypcja na tak zwanej Steli Merenptaha). Był to raczej pokaz siły niż prawdziwa wyprawa wojenna. Odniesiono kilka szybkich zwycięstw, zdobyto Gezer i Askalon. O zwycięstwie w Kanaanie przypomina stela ze świątyni Amenhotepa III w Tebach. Jak ważnym i naglącym przedsięwzięciem była rozbudowa armii, miało się okazać w piątym roku panowania, kiedy to nastąpił najazd na tereny Delty, koalicji plemion libijskich i indoeuropejskich, zwanych Ludami Morza. Do decydującej bitwy doszło w 1208 r. p.n.e., prawdopodobnie na terenach położonych na północny zachód od Memfis. Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem Egipcjan, którzy zmusili wrogów do ucieczki z pola bitwy. Rozproszone resztki wrogiej armii dopadła i wycięła w pień egipska jazda. Libijczycy pozostawili na polu około 6000 zabitych. Przebieg bitwy znany jest dzięki inskrypcjom w Karnaku. Wkrótce po zwycięstwie na północy, Merenptah, kolejną wyprawę wojenną poprowadził przeciwko zbuntowanej Nubii. Zreorganizowane i zaprawione w boju wojska szybko i z bezwzględnością stłumiły wszelkie ogniska buntu. Do szóstego roku panowania Merenptah zdecydowanie, wręcz z bezwzględnością, utwierdził egipskie panowanie na obszarze całego Imperium. Ukarał zbuntowaną Nubię, odparł Libijczyków i Ludy Morza, utrwalił zależność Kanaanu i utrzymywał pokój, zawarty z Hetytami.

Zdając sobie sprawę, że jego panowanie nie będzie trwało równie długo jak jego ojca, jego działalność budowlana odznaczała się wyjątkowym pośpiechem. Wielki grobowiec zaprojektowano i wykuto w tempie wprost błyskawicznym. Podobnie wykonano jego dekoracje. Inspekcji budowy dokonał wezyr Panehsi w siódmym i ósmym roku. Przy budowie świątyni grobowej posuwano się nawet do uzurpacji materiału budowlanego, czerpiąc go z nieużywanych, bądź zawalonych części świątyni Amenhotepa III. W wielu miejscach król dopisywał swe imię na posągach lub budowlach swych poprzedników, pragnąc uchodzić za zasłużonego dla kraju i bogów. W 1896 r. William Flinders Petrie odnalazł w tebańskiej świątyni Merenptaha, trzymetrową stelę, wykonaną z czarnego granitu, na której znajduje się 28 linii hieroglificznego tekstu, zapisanego w formie poetyckiego hymnu. Stela datowana na piąty rok panowania, mówi o sytuacji wewnętrznej w Egipcie i wymienia tereny podległe lub znajdujące się pod kontrolą Egiptu. Znajdują się tam wzmianki o zwycięstwie nad Libijczykami oraz o sytuacji w Azji. Niezwykła waga tego tekstu polega na tym, że we fragmencie poświęconym Kanaan, po raz pierwszy i jedyny w języku egipskim użyta jest nazwa Izrael. Nazwa ta zapisana jest fonetycznie sześcioma znakami, zaś towarzyszące determinatywy oznaczają, iż nazwa Izrael odnosi się w tym przypadku do narodu, a nie do miasta czy rejonu geograficznego. Tekst Merenptaha zapisano na steli Amenhotepa III, pozostawiając jedynie awers w stanie nienaruszonym, na którym znajdują się teksty dotyczące Amenhotepa III.

Merenptah pochowany został w Królewskiej Nekropoli, w Dolinie Królów, w grobowcu KV 8, który został zniszczony i doszczętnie obrabowany w czasach XXI dynastii. Mumia króla została ukryta przez kapłanów w czasach Pinodżema I, w sekretnej części grobowca (KV35) Amenhotepa II i tamże została odnaleziona w 1898 r. przez Victora Loreta. W komorze grobowej, w Dolinie Królów (KV 8), znajdował się owalny sarkofag z czerwonego granitu, na którym widniały wizerunki króla rzeźbione w głębokim reliefie. W 1940 r., w Tanis, Pierre Montet odkrył w grobowcu Psusennesa I, sarkofag z różowego granitu, w którym zapewne pochowano jego "właściciela". Jak się okazało, sarkofag ten pierwotnie należał do Merenptaha i pochodził zapewne z jego cenotafu, znajdującego się gdzieś w pobliżu Tanis. Sarkofag ten został uzurpowany przez Psusennesa I. Kartusze prawowitego właściciela usunięto niedbale, pozostawiając w kilku miejscach fragmenty imienia Merenptaha, co pozwoliło ustalić do kogo pierwotnie należał. Wizerunek z pokrywy sarkofagu jest jednym z najlepiej zachowanych przedstawień króla. Mumię władcy przewieziono do Muzeum Egipskiego w Kairze w 1900 r. Została odwinięta z bandaży w lipcu 1907 r. Ciało króla zachowało się w złym stanie, głównie w wyniku zniszczeń, dokonanych przez starożytnych rabusiów, poszukujących złotych ozdób: amuletów i bransolet.

AMENMES

Amenmes – faraon, władca starożytnego Egiptu z XIX dynastii. Jeden z władców Egiptu, którego genealogia jest najmniej znana. Istnieje kilka hipotez o jego pochodzeniu. Pierwsza mówi, że był synem córki Ramzesa II, imieniem Tachat. Druga, że był synem Merenptaha i Tachat, a trzecia że był władcą Kusz z okresu panowania Merenptaha, imieniem Messuwy. Prawdopodobnie był także ojcem przyszłego faraona - Siptaha, którego matką była jedna z jego żon, imieniem Tia. Zdobył władzę dzięki kryzysowi następstwa tronu po wieloletnim panowaniu Ramzesa II i wymieraniu prawowitych następców - (Merenptah był dopiero trzynastym następcą tronu po Ramzesie II).

Panował prawdopodobnie cztery lub pięć lat. Prawowitość jego władzy nadal jest kontrowersyjna. Niektórzy egiptolodzy uważają go za prawowitego następcę Merenptaha, podczas gdy inni uważają, że był nim syn Merenptaha - Seti-Merenptah, późniejszy faraon - Seti II. Amenmes panował prawdopodobnie tylko nad Górnym Egiptem, lecz istnieją sądy mówiące, że jego władza sięgała także na Północ. Także kolejność panowania Amenmesa i Seti II jest problematyczna. Niektórzy znawcy tematu umieszczają jego panowanie po Seti II lub jako uzurpatora w czasie panowania Seti II lub też jako koregenta Seti II (co jednak jest mało prawdopodobne).

Amenmes prawdopodobnie został pochowany w grobowcu KV10 w Dolinie Królów. Jego grobowiec nigdy nie został dokończony, a prawdopodobnie w czasach Seti II został rozmyślnie uszkodzony. Usunięto ze ścian imię króla oraz znaczną część inskrypcji. W grobowcu tym znaleziono szczątki mumii trzech osób: jednego mężczyzny i dwóch kobiet. Prawdopodobnie mężczyzną tym był Amenmes, a jedną z kobiet Tachat - jego matka. Pośród zachowanych inskrypcji znaleziono jej imię, co może wskazywać, iż tam została pochowana. W grobowcu tym znaleziono również przedmioty pochodzące z grobów Seti I oraz Ramzesa VI, co jeszcze bardziej komplikuje sytuację. Po śmierci Amenmesa, Seti II przeprowadził kampanię, mającą na celu całkowite wymazanie z pamięci uzurpatora, za jakiego ostatecznie uznawano Amenmesa, oraz jego najbliższych współpracowników.

SETI II

Seti II - faraon, władca starożytnego Egiptu z XIX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Panował prawdopodobnie w latach 1202 - 1195 p.n.e. Był prawdopodobnie synem Merenptaha i królowej Isetnofret II, prawowitym następca tronu, odsuniętym od władzy przez Amenmesa gdy przebywał poza Tebami w czasie gdy zmarł jego ojciec. Początkowo władał Dolnym Egiptem, podczas gdy Amenmes władał Tebaidą. Być może w pewnym okresie jego władza nawet w Dolnym Egipcie była mocno ograniczona. Okres w którym przyszło mu rządzić, znany jest jako epoka krótkich rządów, intryg dynastycznych i uzurpacji.

Pojął za żony trzy kobiety. Pierwsza z nich to Tachat II, która nie dała mu potomka. Druga to Tauseret, z którą miał syna Seti-Merenptaha, który zmarł w dzieciństwie. Trzecia to Syryjka Sutiraja, która prawdopodobnie dała mu syna imieniem Ramzes-Siptah, późniejszego faraona Siptaha. W swych rządach wspierał się na kanclerzu imieniem Bay, który za jego rządów doszedł do bardzo wysokiej pozycji i stał się, zapewne obok królowej Tauseret, drugim dostojnikiem w państwie, dla którego rozkazał wykuć grobowiec (KV13) w Dolinie Królów. Nie ma żadnych świadectw jego polityki zagranicznej, a działalność budowlana ograniczyła się do niewiele znaczących przedsięwzięć w Hermupolis i obrębie świątyni Ramzesa II w Karnaku oraz niewielkich dobudówek w świątyni Mut.

Seti II został pochowany w Dolinie Królów w grobowcu KV15. W czasie rządów Tauseret, w ostatnim roku, mumia króla została przeniesiona do jej grobowca (KV14), a później w czasach Setnachta powróciła na swoje miejsce, aby w końcu przetrwać do naszych czasów w sekretnej części grobu Amenhotepa II - KV35.

SIPTAH

Siptah - faraon, władca starożytnego Egiptu z XIX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn Seti II i jego syryjskiej małżonki Sutiraja. Wstąpił na tron po śmierci swego ojca prawdopodobnie w wieku 14 lat. Prawdopodobnie panował w latach 1194 - 1192 p.n.e. W imieniu małoletniego faraona, regencję objęła jego macocha - Tauseret, sprawując władzę wespół z kanclerzem Bay. Jak się sądzi, był cudzoziemcem, Syryjczykiem. W czasach Seti II pełnił funkcję nadwornego skryby, później kanclerza, a za Tauseret stał się wpływowym dostojnikiem, prawdopodobnie zarządzającym skarbem państwa (być może w wyniku związku z Tauseret) i to o nim starożytne zapisy wyrażają niepochlebne opinie, określając okres rządów jego i Tauseret jako okres anarchii, braku władzy centralnej, upadku administracji, podziału państwa i uzurpacji. Po drugim roku panowania Siptah zmienił swą tytulaturę zmieniając imię z Ramzes-Siptah na Merenptah-Siptah i jak się wydaje podjął próbę przywrócenia porządku w państwie. Kanclerz Bay stracił swoje wpływy i prawdopodobnie wkrótce potem, być może z rozkazu samego króla, został stracony. Do naszych czasów przetrwały ostrakony przekazujące tą wiadomość do osady rzemieślników w Deir el-Medina.

Siptah zmarł w wieku około 20 lat. Został pochowany w Dolinie Królów w grobowcu KV47. Grób ten został odkryty przez Edwarda R. Ayrtona w grudniu 1905 roku. Kartusz króla najpierw zniszczono, a później odnowiono. Rządy po Siptahu objęła Tauseret licząc swe lata panowania od czasu objęcia regencji. Mumia króla została odnaleziona w sekretnej części grobowca (KV35) Amenhotepa II. Jak wykazały badania mumii, cierpiał on na poważną deformację lewej stopy.

TAUSERET

Tauseret – władczyni starożytnego Egiptu z czasów XIX dynastii. Wielka Małżonka Setiego II. Macocha Siptaha. W latach 1196–1192 p.n.e. sprawowała regencję w imieniu małoletniego króla. Po jego śmierci, w latach 1192–1186 p.n.e. przejęła pełnię władzy faraońskiej, zaliczając lata jego panowania jako swoje. W czasach Siptaha władzę sprawowała wspólnie z kanclerzem Bay, który już po śmierci jej męża, Seti II prawdopodobnie związał się z nią i temu zawdzięczał szybki rozwój swej kariery. W okresie swych największych wpływów otrzymał od Tauseret zarząd skarbem państwa. Okres wspólnych rządów Tauseret i Bay określany jest jako czasy anarchii i rozkładu władzy centralnej. Pod koniec rządów Siptaha, Bay stracił swoje znaczenie na dworze i wkrótce potem prawdopodobnie z rozkazu samego faraona, został stracony. Odbyło się to prawdopodobnie w "Roku 5, III Szemu, 27 dniu". Samodzielnie, Tauseret panowała dwa lata, a jej panowanie zakończyło starcie z Setnachtem. Była ostatnią władczynią XIX dynastii.

Tauseret rozkazała wykuć dla siebie grobowiec (KV14) w Dolinie Królów, który później został przywłaszczony i dokończony przez Setnachta, gdy podczas pracy nad jego grobowcem (KV11) ekipy robotników niespodziewanie przekopały się do sąsiedniego grobowca (KV10) Amenmesa. Niezidentyfikowana mumia kobiety, określana jako "niezidentyfikowana kobieta D", odnaleziona w sekretnej części grobowca (KV35) Amenhotepa II, prawdopodobnie jest mumią Tauseret.

_______________________________________________

XX DYNASTIA (1200 – 1085 p.n.e.)

- Setnacht (1200 – 1198 p.n.e.)
- Ramzes III (1198 – 1166 p.n.e.)
- Ramzes IV (1166 – 1160 p.n.e.)
- Ramzes V (1160 – 1156 p.n.e.)
- Ramzes VI (1156 – 1148 p.n.e.)
- Ramzes VII (1148 – 1140 p.n.e.)
- Ramzes VIII (1148 – 1140 p.n.e.)
- Ramzes IX (1140 – 1123 p.n.e.)
- Ramzes X (1123 – 1114 p.n.e.)
- Ramzes XI (1114 – 1085 p.n.e.)

SETNACHT

Setnacht - faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Założyciel nowej, XX dynastii. Jego pochodzenie jest niewyjaśnione. Uważa się, że mógł być synem Ramzesa II. Panował prawdopodobnie w latach 1188 - 1186 p.n.e. Pojął za żonę Tiymerenlset (egip. Teje ukochana przez Izydę), która urodziła mu syna - Ramzesa III, uważanego za ostatniego wielkiego władcę Nowego Państwa. Egipt za czasów Ramzesa III po raz ostatni na Bliskim Wschodzie odegrał rolę prawdziwego mocarstwa. Panowanie Setnachta prawdopodobnie trwało tylko dwa lata.

Stela z Elefantyny została wystawiona w drugim jego roku. Jednakże niemiecki egiptolog J. von Beckerath, uważa, iż jego panowanie trwało co najmniej dwa lata i jedenaście miesięcy. Objął władzę po śmierci Tauseret. Krótki okres jego władzy okazał się jednak wystarczająco długi, aby przywrócić porządek w państwie po kilku latach słabych rządów Siptaha oraz czasach bezprawia i anarchii z okresu rządów Tauseret. Mówi o tym Papirus Harris I, w którym Setnacht uznawany jest za odnowiciela kraju, który przywrócił prawo i obyczaje.

Setnacht znany jest z licznych uzurpacji budowli swych poprzedników. Zagarnął również dla siebie grobowiec Tauseret (KV14), gdy prace przy budowie jego (KV11) zostały przerwane, gdy ekipy robotników, niespodziewanie przekopały się do sąsiedniego grobowca Amenmesa (KV10). Mumia króla została odnaleziona w sekretnej części grobowca (KV35) Amenhotepa II.

RAMZES III

Ramzes III – faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn Setnachta i królowej TiymerenIset (Teje ukochana przez Izydę). Panował prawdopodobnie w latach 1183 – 1152 p.n.e. Wstąpił na tron w dniu III Szemu 26 dniu. Według papirusu Harris I, panował 31 lat i 41 dni. Ramzes III od początku swego panowania naśladował swego wielkiego imiennika, Ramzesa II. Przejawiało się to w tytulaturze jaką przyjął, w nadawaniu swym synom imion synów Ramzesa II, dążeniu do dorównania Ramzesowi II w przedsięwzięciach budowlanych oraz akcjach militarnych.

Ramzes III pojął za żony kilka kobiet, lecz żadna z nich nie otrzymała tytułu "wielkiej małżonki". Pierwszą z nich była Syryjka Habasillat, o której niewiele wiadomo. Drugą była Isis (Iset) – córka Ramzesa i Habasillat, ze związku z którą urodzili się następcy tronu, synowie – Ramzes IV i Ramzes VI. Isis pochowana została w Dolinie Królowych, w grobowcu QV51. W świątyni w Medinet Habu brak jest kartuszy z jej imieniem. Następną była Titi. Nieznany jest dokładny status jaki posiadła na Dworze. W jej pięknym, wielkim grobowcu (QV52), w Dolinie Królowych istnieje bardzo wiele inskrypcji określających jej pozycję na Dworze. Nazywana jest: Panią Dwóch Krajów, Główną Małżonką, Królewską Córką, Ukochaną Królewską Córką, Jego Ukochaną Córką, Matką Króla (Królów) i również Królewską Siostrą. Następną była Teje, znana głównie dzięki spiskowi haremowemu do jakiego doprowadziła, chcąc osadzić na tronie swego syna Pentaureta (Pentewere). Prawdopodobnie posiadał jeszcze kilka mniej ważnych żon, których pochodzenie i imiona nie są dziś znane.

Wzorem Ramzesa II, Ramzes III posiadał kilkanaścioro potomstwa. Synami jego byli kolejni władcy: Ramzes IV i Ramzes VI oraz prawdopodobnie następni ich sukcesorzy – Ramzes VIII i być może także Ramzes IX. Wielu spośród jego synów zmarło w wieku młodzieńczym, jeszcze za życia ich ojca. Byli to Amonherchopszef (QV55) najstarszy syn, Chaemuaset (QV55) – wzorem swego imiennika piastował godność kapłana w Świątyni Ptaha w Memfis, Sutechherchopszef (QV44), Pareherunemef (QV42), Ramzes (QV55), Setirchopszef (QV43) – wzorem swego imiennika otrzymał urząd Naczelnika Stajni Królewskich.

Gdy Ramzes III objął tron – po okresie wewnętrznych niepokojów, walki o sukcesję po Ramzesie II, latach słabych rządów, uzurpacji i prób oderwania Górnego Egiptu – żywe wciąż były jeszcze wspomnienia tamtych czasów. Aby wzmocnić swą władzę nad całym obszarem państwa, przeniósł stolicę z Pi-Ramzes, z powrotem do Teb, ustanawiając w Dolnym Egipcie urząd Wezyra Północy. Wkrótce po przywróceniu porządku w państwie musiał stawić czoła nowemu zagrożeniu, tym razem zewnętrznemu. Prawdziwą skarbnicą wiedzy na ten temat jest jego Świątynia Grobowa w Medinet Habu, gdzie inskrypcje i reliefy opowiadają dzieje wojen, które toczył. Już w piątym roku panowania nastąpił atak plemion libijskich, nacierających na zachodnie rejony Delty. Po ciężkich walkach zdołano zatrzymać pochód najeźdźców, dążących do opanowania znacznych terenów Delty, okolic Oazy Fajum i terenów aż po Memfis.

Jednakże zwycięstwo nie zostało wykorzystane i nie przyniosło zamierzonych celów. Niedawni najeźdźcy zostali siłą wcieleni do armii i uzyskali prawo do osiedlania się na terenach zachodniej Delty, co spowodowało coraz liczniejszy ich napływ oraz organizację społeczności o charakterze wojskowym, opartej na tradycjach plemiennych. Ustępstwa wobec Libijczyków spowodowały wkrótce pojawienie się innych wrogów, którzy zaatakowali Egipt z lądu i morza. Pod naporem "Ludów Morza" upadło Imperium Hetyckie, a niektóre z ich plemion dotarły aż do Karkemisz i dalej wzdłuż wybrzeży Syrii, do Kanaan. Ich pochód zaczął realnie zagrażać Egiptowi, a ich bezpośredni atak na państwo faraonów, był teraz tylko kwestią czasu. Nastąpił on w ósmym roku panowania. Najeźdźcy posuwali się równocześnie lądem i morzem, prowadząc wraz z sobą tabory z całym dobytkiem i rodzinami. Zaatakowali Egipt jednocześnie siłami lądowymi i flotą. Wojska lądowe zostały zatrzymane przez garnizony egipskie w Palestynie, ale flota zdołała dopłynąć do wybrzeży Egiptu. Decydująca bitwa rozegrał się w Delcie, w okolicach wschodnich ujść Nilu. Ramzes III doskonale przygotował się do obrony. Ogłoszono powszechna mobilizacje, wzmocniono wały obronne, a ważne strategiczne punkty obsadzono doborowymi jednostkami. Ujścia Nilu zablokowała flota, a nabrzeża obsadzono jednostkami łuczników i piechotą. Bitwę rozpoczął atak łuczników na flotę nieprzyjaciela, a gdy wrogowie próbowali dokonać desantu na ląd, do ataku przystąpiła piechota. Ponadto wrogów zaatakowała od tyłu flota egipska, przypieczętowując ich klęskę. Pojmano wielką liczbę jeńców, zdobyto i zniszczono większość okrętów wroga. Liczbę zabitych wrogów liczono, obcinając ich dłonie, z których sypano wysokie kopce. Zdecydowane zwycięstwo uratowało Egipt od inwazji i okupacji, co więcej, spowodowało zorganizowanie wyprawy wojennej. Wojska faraońskie dotarły do środkowej Syrii i Amurru. Pod Kadesz napotkały niedobitki armii hetyckiej, chroniącej się w tych okolicach, z którymi stoczono kilka niewiele znaczących potyczek. Po klęsce "Ludów Morza", spośród nich tylko Filistyni zachowali swoją integralność, a ich miasta-państwa: Askalon, Aszdod, Gat i Gaza, związały się ze sobą sojuszem. Ramzes III pozwolił pozostać im w Kanaanie, w charakterze wasali Egiptu.

Zwycięstwo nad "Ludami Morza" zapewniło Egiptowi tylko względny spokój na krótki czas. Wkrótce nastąpiły kolejne ataki ze wschodu i z zachodu. W około 11 roku panowania Ramzesa III, nastąpiła ponowna inwazja koalicji plemion libijskich na zachodnie tereny Delty z zamiarem osiedlenia się. W wyniku kampanii wojennej odparto atak. Do niewoli dostał się przywódca koalicji, a naczelny wódz Libijczyków, zginął w walce. Klęska zadana wrogom była dla nich tak dotkliwa, że nie byli już zdolni zagrozić Egiptowi. Ramzes III we wszystkim pragnął dorównać swemu wielkiemu imiennikowi. Postanowił wznieść ogromny kompleks pałacowo-świątynny na wzór Ramesseum. Pod budowę swej Świątyni Milionów Lat wybrał miejsce w Tebach Zachodnich, oddalone o około kilkometr na południe od Ramesseum. Miejsce to należało do świątyni w Luksorze, a znajdowała się na nim już świątynia, której budowę rozpoczął Amenhotep I, a dokończyli Hatszepsut i Totmes III.

Cały kompleks świątynny otoczony był wysokim murem z suszonej cegły mułowej, a do wnętrza prowadził ogromny portal – dwie ufortyfikowane wieże z blankami. Portal ten znajdował się około 80 metrów od samej świątyni. Podobny portal znajdował się z tyłu po północno-zachodniej stronie kompleksu. Sama świątynia stanowiła swój zamknięty okręg i wzorowana była w znacznym stopniu na Ramesseum. Dwa kolejne, ogromne pylony prowadziły na dwa kolejne dziedzińce i dalej do sal hypostylowych, stopniowo przechodzących w samo sanktuarium, którego pomieszczenia pokryte były dachem. Po obu stronach sal hypostylowych, rozmieszczone były kaplice dedykowane bogom. Po stronie północnej – Ptahowi z Memfis i Sokarisowi – bogu nekropoli w Sakkara, a po południowej Apartamenty Grobowe Ramzesa – Zespół kultu Króla-Ozyrysa. Większość dekoracji przedstawia sceny religijne – procesje ku czci Mina i Sokarisa. Z pierwszego dziedzińca, po stronie południowej, znajdowało się przejście do zespołu pałacowego, w którym zbudowano szereg sal reprezentacyjnych i apartamenty prywatne. Wewnętrzne ściany świątyni oraz zewnętrzna strona jej murów są kroniką wojennych czynów Ramzesa III, ze szczegółowym przedstawieniem bitwy morskiej z "Ludami Morza". Przedstawiono tam , rok po roku, historię wszystkich wojen toczonych przez faraona. Obok scen przedstawiających autentyczne wydarzenia, znajdują się tam także sceny rodzajowe, w których Egipcjanie walczą w fikcyjnych starciach ze swymi odwiecznymi wrogami: Hetytami, Syryjczykami i Nubijczykami. Wiele przedstawień jest, niemalże wiernymi kopiami, scen przedstawionych na ścianach Ramesseum. Jest to połączenie historii z mitem, mające na celu ukazanie Ramzesa jako niezwyciężonego władcy, gromiącego odwiecznych wrogów Egiptu. Sceny historyczne łączą się także ze scenami religijnymi oraz wydarzeniami o charakterze politycznym. Również zewnętrzne ściany murów całego kompleksu pokrywają reliefy, relacjonujące sławę wojenną Ramzesa III. Zewnętrzna fasada pierwszego pylonu przedstawia, od strony południowej, poświęcenie zdobyczy wojennych Amonowi, a od strony północnej, historie drugiej wojny libijskiej, tylna zaś pokryta jest scenami dwojakimi – o tematyce religijnej i wojennej (m.in. sceny liczenia odciętych dłoni wrogów). Reliefy i inskrypcje w całym kompleksie zajmują około 7000 m². Budowę zespołu w Medinet Habu ukończono prawdopodobnie w 12 roku panowania władcy i bezsprzecznie była ona największym przedsięwzięciem budowlanym w czasie jego panowania.

Ramzes III prowadził również prace budowlane w Karnaku, gdzie rozpoczął budowę świątyni Chonsu, oraz w wielu miejscowościach. Według Wielkiego Papirusu Harris (Papirus Harris I znaleziony w 1855 roku w Medinet Habu), który uważany jest za kronikę panowania Ramzesa III, prace budowlane prowadzono w: Pi-Ramzes, Heliopolis, Memfis, Hermupolis, Asjut, Abydos, Koptos, Ombos, El-Kab jak również w Syrii i Nubii. W schyłkowym okresie panowania Ramzesa III, prawdopodobnie w 29 roku jego panowania, wyraźnie pogłębił się kryzys ekonomiczny w państwie, którego pierwsze oznaki pojawiły się już około 12 roku panowania. Oznaką ich nasilania się, były zaniedbania w zaopatrzeniu osady królewskich rzemieślników w Deir el-Medina, co spowodowało ich strajk, prawdopodobnie pierwszy o którym istnieją oficjalne zapiski historyczne.

Wieloletnie rządy, zła sytuacja ekonomiczna oraz brak wyróżnienia jednej z żon tytułem "wielkiej małżonki", były przyczyną spisku, do jakiego doszło w 32 roku panowania Ramzesa. Spisek określany mianem "haremowego", miał na celu odsunięcie króla od władzy i osadzenie na tronie Pentaureta (Pentewere), syna Teje, jednej z głównych żon Ramzesa, która była pomysłodawczynią całego planu. W spisek zmieszanych było około 40 osób – wśród nich wysocy urzędnicy dworscy z otoczenia króla. Między innymi; siedmiu zarządców służby, dwóch nadzorców skarbu, dwóch wysokiego szczebla dowódców wojskowych i dwóch królewskich skrybów. Plan zakładał zamordowanie króla podczas dorocznego Święta Opet, w Medinet Habu. Spiskowcy, mając nadzieję na przychylność bogów, oprócz metod "tradycyjnych", posługiwali się czarami z użyciem magicznych figurek, mających zapewnić pomoc przy wykonaniu planu. Głównie dzięki zdecydowanej postawie najstarszego syna Ramzesa III, prawowitego następcy tronu, Ramzesa (późniejszego Ramzesa IV), atak spiskowców został udaremniony, a wszyscy członkowie grupy zostali złapani. Istnieją jednakże rozbieżności w ocenie tych faktów. Według odmiennych ocen spisek odniósł swój zamierzony cel i król został zamordowany, a złapanych zamachowców osądzono już za czasów Ramzesa IV. Prawdopodobnie procesowi przewodniczył sam Ramzes III (być może zmarł on w trakcie postępowania, a cały proces zakończył jego syn i następca – Ramzes IV). Spośród zamachowców i członków spisku siedemnastu skazano na śmierć i stracono, a siedmiu ukarano nakazem popełnienia samobójstwa (wśród nich znalazł się Pentauret – niedoszły władca). O udział w spisku oskarżono także pięciu członków trybunału sędziowskiego, zarzucając im współuczestnictwo oraz powiązania (przez pokrewieństwo) z kobietami z haremu, zamieszanymi w spisek. Jeden z nich został ukarany nakazem popełnienia samobójstwa, a trzej inni zostali okaleczeni (obcięto im uszy i nosy). Jeden został uniewinniony. Protokoły procesowe zachowały się na licznych papirusach z czasów Ramzesa IV, a najważniejszy z nich znajduje się obecnie w Muzeum Egipskim w Turynie. Najnowsze badania, przeprowadzone w Instytucie ds. Mumii Akademii Europejskiej w włoskim Bolzano, wskazały jednoznacznie, że Ramzes III zginął podczas spisku – w szczątkach mumii naukowcy natrafili na głęboką ranę ciętą gardła. Przecięta została tchawica i główne tętnice, powodując zgon.

Ramzes III rozkazał wykuć dla siebie skalny grobowiec w Dolinie Królów. Już na początku prac wystąpiły trudności i budowniczowie zmuszeni byli do zaprzestania pracy i porzucenia rozpoczętej konstrukcji (KV3). Pracę wznowiono w przygotowywanym niegdyś dla Setnachta, grobowcu (KV11, zwanym współcześnie Grobowcem Harfiarzy lub Grobowcem Bruce'a), ale i tu natrafiono na trudności. W trakcie prac, pod koniec wykuwania ostatnich korytarzy i sal, okazało się, iż natrafiono na znajdujący się w pobliżu, grobowiec (KV10) Amenmesa]. Trzeba było dokonać korekty planu i wykuć dalsze pomieszczenia równolegle do sąsiedniego grobu. Współczesna nazwa pochodzi od czasów gdy prace prowadził tu szkocki podróżnik James Bruce, a wywodzi się od wspaniałego, płaskorzeźbionego przedstawienia w nim, dwóch niewidomych harfiarzy. Wnętrze pokrywają wspaniałe dekoracje: malowidła (o wciąż wyrazistych i żywych barwach) i reliefy głównie o tematyce religijnej. Sarkofag, w którym zapewne niegdyś spoczął Ramzes III, został sprzedany królowi Francji i umieszczony w muzeum w Luwrze, a rzeźbione jego wieko, przedstawiające wizerunek króla, Giovanni Battista Belzoni wywiózł do Anglii, gdzie umieszczono je w Fitzwilliam Museum w Cambridge.

Grobowiec, jako Ramzesa III, zidentyfikował w 1828 r. Jean-François Champollion. Mumia Ramzesa III znaleziona została w 1881 roku w skrytce DB-320, w Deir el-Bahari. Spoczywała w wielkiej trumnie wraz z mumią królowej Ahmes-Nefertari, żony Ahmose. Podczas badań, po przecięciu całunu i odwinięciu wielu warstw bandaży, okazało się że twarz króla całkowicie pokrywa warstwa substancji bitumicznej. W oczodołach znajdowały się sztuczne, kamienne gałki oczne, a powieki wypchane były lnianymi tamponami. Ramiona króla były skrzyżowane na piersi. Mumia Ramzesa III obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

RAMZES IV

Ramzes IV - faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Syn Ramzesa III i królowej Isis (Iset). Panował prawdopodobnie w latach 1152 - 1145 p.n.e. Osiągnął sukcesję po śmierci swego ojca, a wyniku przedwczesnej śmierci starszego brata, Amonherchopszefa. Zasiadł na tronie w wieku powyżej czterdziestu lat. Swoje panowanie rozpoczął od wdrożenia lub kontynuowania procesu przeciwko zamachowcom na swego ojca. Małżonką jego była Tantipet, prawdopodobnie matka jego syna i następcy - Ramzesa V.

Niewiele wiadomo o czasach rządów Ramzesa IV. Niewątpliwie władza królewska stopniowo słabła i szerzyła się korupcja. Egipt stopniowo tracił swe wpływy w Azji aż do całkowitego oderwania się podległych terytoriów, co spowodowało utratę wpływów z danin. Skarb opustoszał. Miało to wielki wpływ na politykę wewnętrzną kraju. Ograniczało w znacznym stopniu zamierzenia władcy. Wiele z jego przedsięwzięć budowlanych nigdy nie zostało zrealizowanych, pozostając jedynie w formie projektów. Rozpoczęto budowę dwóch wielkich świątyń w Tebach Zachodnich, wzorowanych na zespole w Medinet Habu, jednakże o wiele większych. Ponownie rozpoczęto eksploatacje kamieniołomów w Wadi Hammamat. Wysłano tam trzy ekspedycje mające sprowadzić kamień na budowy świątyń, w tym świątyni grobowej władcy. Mimo wysiłków niewiele zdołano zrealizować. Powstała jedynie niewielka świątynia w Tebach Zachodnich. W chwili śmierci władcy, prawdopodobnie nawet jego grobowiec nie był jeszcze gotowy. Do naszych czasów zachował się papirus z planem grobowca, przechowywany w Muzeum Egipskim w Turynie. Ramzes IV pochowany został w Królewskiej Nekropoli w Dolinie Królów. W czasach rabunków, pod koniec XX dynastii, mumia króla została przeniesiona do skrytki w grobowcu (KV35) Amenhotepa II, gdzie została odnaleziona przez Victora Loreta w 1898 r. Obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

RAMZES V

Ramzes V - faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 1145 - 1142 p.n.e. Po śmierci swego poprzednika wstąpił na tron w wieku około kilkunastu lat. Był prawdopodobnie synem Ramzesa IV lub też, według innych ocen, był synem Ramzesa III i królowej Isis (Iset). Poślubił co najmniej dwie kobiety: Tauerettel i Henutuati. Zachowały się nieliczne źródła egipskie, mówiące o dokonaniach Ramzesa, jego działalności budowlanej i wewnątrzpaństwowej. Wiemy, że rozkazał otworzyć ponownie kamieniołom w Gebel el-Silsile i kopalnie na Synaju. Rozkazał wznieść własną świątynię grobową oraz świątynie w Heliopolis i Buhen. Z czasów jego panowania pochodzi również tekst dotyczący podatków, na Papirusie Wilbour, dziś znajdujący się w Muzeum Brooklyńskim. Przypuszcza się, że za czasów jego panowania szerzyła się biurokracja i korupcja, o czym mówi inny tekst z Papirusu Turyńskiego nr 1887, dotyczący skandalu finansowego, w który zamieszani byli kapłani z Elefatyny.

Jedynym źródłem wiedzy o samym Ramzesie jest jego mumia. Ramzes V pochowany został w Królewskiej Nekropoli w Dolinie Królów. W czasach rabunków, pod koniec XX dynastii, mumia króla została przeniesiona do skrytki w grobowcu (KV35) Amenhotepa II, gdzie została odnaleziona przez Victora Loreta w 1898 r. Z bandaży odwinięta została w 1905 roku przez doktora Smitha. Już z pobieżnych badań wysnuto wniosek, iż przyczyną śmierci młodocianego króla była ospa. Ślady tej choroby odkryto na całym ciele władcy. Choroba zapewne pod koniec życia Ramzesa, przeszła w ostre stadium, na co mogą wskazywać liczne ślady krost na twarzy. Mumia obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

RAMZES VI

Ramzes VI - faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 114 2- 1134 p.n.e. Był prawdopodobnie synem Ramzesa III i królowej Isis (Iset). Objął tron po śmierci swego poprzednika, Ramzesa V, którego być może wcześniej odsunął od władzy. Jego główną małżonką prawdopodobnie była Nubchesbed. Jego 8-letnie panowanie jest bardzo skąpo udokumentowane. Niewiele wiadomo na temat jego dokonań. Wiadomo o jego zwycięskich wojnach z Libijczykami, którzy usiłowali dokonać inwazji na tereny zachodniej Delty. Wiadomo również, że za czasów Ramzesa VI po raz ostatni umieszczono kartusze królewskie na Synaju. Za jego czasów coraz wyraźniej zaznaczał się schyłek władzy królewskiej i wzrost potęgi arcykapłanów tebańskich.

Ramzes VI pochowany został w Królewskiej Nekropoli w Dolinie Królów. Z dotąd niewyjaśnionych przyczyn, zrezygnował z budowy własnego grobowca. Na swoje miejsce wiecznego pobytu wybrał grobowiec swego brata, a zarazem poprzednika - Ramzesa V. W czasach rabunków, pod koniec XX dynastii, mumia króla została przeniesiona do skrytki w grobowcu (KV35) Amenhotepa II, gdzie została odnaleziona przez Victora Loreta w 1898 r. Grobowiec Ramzesów V i VI został oczyszczony i zbadany przez Georges'a Daressy'ego w 1881 roku. Jest jednym z najpiękniej dekorowanych grobowców w Dolinie, bogato ilustrującym cykl słoneczny i zaświatową podróż Słońca ku kresowi nocy. Malowidła zachowały się w doskonałym wręcz stanie, wciąż z wyrazistymi barwami i dokładnymi konturami. Stanowią one nieprzebraną skarbnicę wiedzy o religii i sztuce okresu schyłku Nowego Państwa. Mumia króla obecnie znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze. Została odwinięta z bandaży i zbadana w 1905 roku. Jej stan jest najgorszy spośród wszystkich mumii królewskich, znajdujących się w Muzeum Egipskim. Rabusie, którzy wdarli się do grobowca, szukając drogocennych przedmiotów, prawdopodobnie wywlekli mumię króla z sarkofagu, poważnie ją uszkadzając i odrywając ręce. Spodziewali się, zapewne znaleźć na nich najcenniejsze przedmioty. Po rabunku, kapłani prawdopodobnie starali się przywrócić mumii jej naturalny kształt. Podczas badań odkryto, że pod nowymi warstwami bandaży, kapłani umieścili prawą dłoń kobiety i prawe przedramię i ramię innego mężczyzny.

RAMZES VII

Ramzes VII - faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 1134 - 1126 p.n.e. Był prawdopodobnie synem Ramzesa VI. Brak jest danych dotyczących Ramzesa VII. Był królem, który pozostawił kartusze z swym imieniem w bardzo niewielu miejscach. Wiemy o bardzo niskich wylewach Nilu za jego czasów, co pociągnęło za sobą klęskę nieurodzaju, rosnący głód i szalejącą inflację, niszczącą majątki nawet najbogatszych. Władca nie angażował się w życie publiczne, przekazując wiele obowiązków, coraz bardziej skorumpowanym urzędnikom. Nie opuszczał lub bardzo rzadko opuszczał swój pałac. Zaprzestał inspekcji na prowincji i coraz mniej interesował się sprawowaniem władzy, co spowodowało wzrost wpływów kapłanów Amona w Tebach. Ramzes VII pochowany został w Dolinie Królów w niewielkim, skromnym grobowcu KV 1. Jak dotąd mumii króla nie odnaleziono.

RAMZES VIII

Ramzes VIII - faraon, władca starożytnego Egiptu z XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 1126 - 1125 p.n.e. Jest władcą, o którym właściwie nic nie wiadomo. Być może był synem Ramzesa III i jego nieznanej żony. Prawdopodobnie był jednym z młodszych synów królewskich, dla którego nie przewidywano sukcesji, jednakże w wyniku wymierania jego starszych braci odziedziczył władzę. Nie odnaleziono żadnej steli wymieniającej imię tego władcy, a jedyną wzmianką o jego imieniu jest lista książąt, synów Ramzesa III, wykuta na ścianach świątyni w Medinet Habu, w Tebach Zachodnich. Jak dotąd nie odnaleziono (jeśli istnieje) grobowca Ramzesa VIII. Być może jest nim KV 19, uważany za grobowiec jednego z synów Ramzesa IX. Istnieje również hipoteza, mówiąca że grobowiec ów czeka gdzieś w Dolinie Królów na swego odkrywcę.

RAMZES IX

Ramzes IX - faraon, władca starożytnego Egiptu z czasów XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 1125 - 1107 p.n.e. Prawdopodobnie był synem Ramzesa VI, a bratem Ramzesa VII, lub też według K.A.Kitchena - był synem Ramzesa VIII. Lata jego panowania przeszły do historii głównie dzięki skandalom, związanym z rabunkami nekropolii tebańskich oraz najazdom Libijczyków, których oddziały dotarły aż do Teb.

Za czasów jego panowania pogłębił się kryzys władzy. Głównymi tego przyczynami była słabość charakteru władcy oraz zapewne brak zainteresowania sprawowaniem władzy oraz waśnie, którymi targana była rodzina królewska. Niepostrzeżenie dla dworu królewskiego, rezydującego na północy kraju, doprowadziło to do powstania w Tebaidzie dziedzicznej dynastii arcykapłanów Amona-Re w Karnaku, którzy stworzyli własna organizacje hierarchiczną, sprawującą władzę równolegle do władzy królewskiej. O potędze owej dynastii może świadczyć fakt, iż na reliefach w Karnaku, przedstawiających sceny potwierdzenia otrzymania darów od faraona, arcykapłan Amenhotep przedstawiony jest w tych samych proporcjach co sam faraon. Jest to wydarzenie bez precedensu w sztuce egipskiej, tak drobiazgowo dbającej o właściwe przedstawianie postaci zgodnie z ich przynależnością do określonej warstwy społecznej. Ową potęgę budowali najpierw arcykapłan Ramzesnacht, a po nim dwaj jego synowie: Nesamon i Amenhotep. Zajmowali się oni głównie działalnością polityczną, co wobec słabości faraona spowodowało, iż władza królewska praktycznie w Tebaidzie przestała istnieć.

Słabość władcy, polityczna działalność arcykapłanów Amona-Re, zajmujących się władzą samą w sobie oraz kilkuletnie niskie wylewy Nilu, spowodowały kryzys gospodarczy i w efekcie klęskę głodu. Było to bezpośrednią przyczyną fali rabunków nekropolii jaka zalała, pod koniec panowania Ramzesa IX, głównie nekropolę tebańską. Władze podjęły kroki, mające na celu uchronienia grobów królewskich przed rabunkami lecz dopiero arcykapłan Amenhotep zdołał doprowadzić do aresztowań sprawców. Akta procesów, jakie wytoczono sprawcom rabunków zapisano w szesnastym roku panowania Ramzesa IX na papirusie, zwanym od imienia Henry'ego Abbotta - Papirusem Abbott. Relacje te obrazują mechanizm rabunków, odsłaniając kulisy procederu, w który zamieszani byli wysocy urzędnicy oraz personel okolicznych świątyń. Władzę z ramienia króla sprawował w Tebach wezyr o imieniu Chaemuaset, który rządził za pomocą dwóch urzędników: Pasera III, który zarządzał wschodnią częścią Teb i Pauraa bezpośrednio odpowiedzialnego za nekropolię tebańską, mającego pod swymi rozkazami licznych rzemieślników, strażników i kapłanów. W wyniku rywalizacji o względy wezyra obu tych urzędników oraz wzajemnych oskarżeń powołano komisję śledczą, która jak się wydaje pod wpływem przekupstwa umniejszyła skalę procederu. Zapewne w wyniku kłótni o wysokość udziałów w łupie oraz denuncjacji nastąpiły aresztowania sprawców. Śledztwo ukazało, iż grobowiec Amenhotepa I nie został naruszony, a grobowce Antefa V i Antefa VI zostały jedynie naruszone "powierzchownie". Natomiast grób Sobekemsafa II został naruszony i splądrowany. Jeden ze sprawców przyznał się także do obrabowania grobu królowej Isis, jednej z żon Ramzesa III. Śledztwo jednakże wkrótce zamknięto, co wywołało protesty i podejrzenia o korupcję. Oskarżonych postawiono przed trybunałem i skazano na śmierć przez wbicie na pal. Podobnie kulisy procesów rabusiów, przedstawiono na innym dokumencie, zwanym od imienia barona Amhersta, Papirusem Amherst. Po jego odnalezieniu i odczytaniu, okazało się, że jest to sprawozdanie z procesu oskarżonych o rabunek królewskich grobów z czasów Ramzesa IX i, że dokument ten nie jest kompletny. W wyniku niezwykłego zrządzenia losu odnaleziono brakującą, górną część papirusu. Znajdowała się ona ukryta we wnętrzu drewnianego posążku, który został przywieziony do Belgii jako część kolekcji belgijskiego następcy tronu, późniejszego króla Leopolda II. Kolekcja ta została w 1936 roku przekazana do Muzeum Sztuki i Historii w Brukseli, w którym to dokonano badań i konserwacji eksponatów. Podczas tych czynności dokonano odkrycia, jak się później okazało, brakującej części Papirusu Amherst, którą nazwano Papirusem Leopolda II.

Ramzes IX został pochowany w Dolinie Królów, w nieukończonym grobowcu KV6. Mumię władcy przeniesiono do skrytki w Deir el-Bahari, odkrytej w 1881 roku. Obecnie mumia króla znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

RAMZES X

Ramzes X - faraon, władca starożytnego Egiptu z czasów XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 1107 - 1103 p.n.e. Prawdopodobnie był synem Ramzesa IX lub być może jego zięciem. Był władcą, za czasów którego pogłębił się kryzys władzy, w wyniku którego państwo straciło równowagę, a władza królewska w Tebaidzie praktycznie przestała istnieć. Inicjatywę coraz częściej przejmowali kapłani z Karnaku, gromadząc w swych rękach władzę i bogactwa materialne. W latach panowania Ramzesa X doszło do protestów robotników w Deir el-Medina, spowodowanych znacznymi opóźnieniami dostaw żywności. Po raz kolejny pojawiło się również zagrożenie ze strony koczowniczych plemion libijskich, a jedyną próbą przeciwstawienia się im było dążenie do wciągnięcia napastników jako najemnego wojska na żołdzie egipskim. Kryzys gospodarczy pogłębiła długotrwała susza nękająca Górny Egipt i Dolną Nubię. Ramzes X był ostatnim władcą, którego panowanie nad Nubią poświadczono w Aniba. Nubia była ostatnim, zewnętrznym terytorium, w którym Egipt posiadał jeszcze znaczne wpływy. Wpływy Egiptu na Bliskim Wschodzie już od dawna właściwie nie istniały lub były znacznie ograniczone. Ramzes X pochowany został w Dolinie Królów w grobowcu KV18. Mumii władcy jak dotąd nie odnaleziono.

RAMZES XI

Ramzes XI - faraon, władca starożytnego Egiptu z czasów XX dynastii, z okresu Nowego Państwa. Prawdopodobnie panował w latach 1103 - 1070 p.n.e. Był synem Ramzesa X. Ośrodkiem władzy Ramzesa XI było Pi-Ramzes, w którym rezydował i z którego sprawował władzę. W latach jego panowania doszło do dalszego ograniczenia władzy królewskiej i działania aparatu administracyjnego państwa. Praktycznie rządził wyłącznie Dolnym Egiptem przez około 19 pierwszych lat swego 33-letniego panowania. W Tebaidzie władzę sprawowali niczym nie ograniczeni Wielcy Kapłani Amona. Tam też doszło do rywalizacji i Wielki Kapłan Amenhotep utracił swe wpływy i został odsunięty od władzy przez jednego ze swych dotychczasowych współpracowników. Zwrócił się więc do faraona z prośbą o pomoc w odzyskaniu swego stanowiska. Ze względu na znaczną odległość dzielącą Pi-Ramzes od Teb, nie mogąc interweniować osobiście, Ramzes wysłał do Teb korpus wojsk nubijskich pod dowództwem swego nubijskiego wicekróla Panehsiego. Wkrótce wojska nubijskie wkroczyły do Teb, a Panehsi został mianowany wezyrem południa oraz urzędnikiem odpowiedzialnym za zaopatrzenie całego południowego Egiptu w żywność, głównie w zboże. Mianowaniem tym Panehsi otrzymał niepodzielną władzę w całym Górnym Egipcie. Wkrótce stosunki pomiędzy Panehsim, a Wielkim kapłanem Amenhotepem zaostrzyły się grożąc otwartym konfliktem. Prawdopodobnie doszło do niepokojów, a później interwencji żołnierzy nubijskich. W mieście przywrócono porządek. Wprowadzono rządy wojskowe - zapewne coś w rodzaju "stanu wyjątkowego", trwające według źródeł około 17 lat. Doszło do aktów przemocy i bezwzględnych rządów wojskowych. Prawdopodobnie Wielki kapłan Amenhotep został uwięziony, a jego miejsce na około dziesięć miesięcy zajął Panehsi. Ramzes XI poważnie zaniepokojony zaostrzającą się sytuacją, wysłał do Panehsiego list, nakazujący wycofanie się z Teb. Nie zachowały się żadne źródła, mówiące jak doszło do powrotu wojsk Panehsiego do Nubii. Amenhotep odzyskał urząd, a władzę cywilną objął nowy wezyr i nadzorca skarbu. Wicekról Nubii nie mogąc pogodzić się z utratą wpływów i znaczenia wypowiedział faraonowi posłuszeństwo i wkrótce ponownie wkroczył do Teb na czele swych wojsk. Doszło do starć zbrojnych. Głównym punktem oporu wojsk tebańskich był kompleks świątyń Ramzesa III w Medinet Habu oraz kompleks świątyń w Karnaku, miejsca rezydowania Wielkiego Kapłana Amona. Prawdopodobnie Amenhotep uszedł z Teb i zdołał przedostać się na północ. Wojska nubijskie opanowały Teby. Panehsi przeprowadził szybki, przymusowy pobór do wojska i wkrótce poprowadził armię ku północy. Do spotkania wojsk królewskich, składających się w większości z Libijczyków z wojskami nubijskimi Panehsiego doszło w środkowym Egipcie w okolicy miasta Hordi (później zwanego przez Greków Kynopolis). Bitwa zakończyła się znacznymi stratami po obu stronach, wobec czego obie armie wycofały się. Panehsi powrócił do Teb, gdzie jego wojska dokonały spustoszenia, grabiąc miasto i królewską nekropolę w Dolinie Królów. Gdy najeźdźcy opuścili ograbione miasto wkrótce po nich pojawiła się armia z północy.

Na jej czele stał Herhor. Jego pojawianie się w historii Egiptu jest okryte tajemnicą. Źródła egipskie nagle podają pojawienie się nowego Wielkiego kapłana, który oprócz władzy duchownej posiadał również tytuł "Wielkiego dowódcy armii Górnego i Dolnego Egiptu", a także tytuł wicekróla Nubii. Jego pochodzenie jest także niejasne. Najprawdopodobniej pochodził z rodu wodzów libijskich plemion. Jak się wydaje znaczny wpływ na nagły rozwój jego kariery miało małżeństwo z Nodżmet, która być może była córką arcykapłana Amenhotepa. W doskonały sposób rozwój kariery Herhora ilustrują dekoracje ścian świątyni Chonsu w Karnaku, której budowę Herhor nakazał ukończyć. Przedstawiono tam stopniowy wzrost jego władzy aż do osiągnięcia władzy prawie równej królewskiej i przyjęcia pewnego rodzaju tytulatury, która usankcjonowała jego niepodzielną władzę nad Górnym Egiptem. Przejęcie przez Herhora pełni władzy w Tebach stanowi początek okresu zwanego "Erą Odrodzenia", określaną w źródłach egipskich terminem uhem-mesut- odnowieniem narodzin, niejednokrotnie używanym przez założycieli nowych dynastii. Nowa era charakteryzowała się równowagą sprawowania władzy przez trzech najważniejszych dostojników w Egipcie. Pierwszym z nich był Ramzes XI, który teoretycznie pozostawał władcą Górnego i Dolnego Egiptu, lecz w praktyce jego władza pozostawała wyłącznie tytularna. Drugim był namiestnik Smendes, teoretycznie pozostający pod władzą kapłanów Amona, a w praktyce władający Dolnym Egiptem, rezydujący w Pi-Ramzes i sprawujący faktyczną władzę. Trzecim był Herhor, władający Górnym Egiptem, będący wodzem armii Górnego Egiptu i Nubii, łączący władzę świecką i duchowną. Był on dla tebańczyków prawdziwym władcą, który wprowadził praworządność i porządek oraz dążył do zażegnania kryzysu gospodarczego. Pod jego rządami Teby znów stały się metropolią. Wdrożono śledztwa przeciw grabieżcom i wichrzycielom. Ponownie ceremonialnie pochowano zbezczeszczone mumie królewskie. Dzięki wielkim wylewom Nilu, zapanował ład i dobrobyt. Sytuacja rozwijała się jak najlepiej, lecz wtenczas Herhor niespodziewanie zmarł. Jego następcą został Pianchi inny wódz zwycięskiej armii, jego zięć, który już wcześniej otrzymał dowództwo armii Górnego Egiptu. Władzę w Egipcie przejęli dwaj dostojnicy. Smendes na północy i Pianchi na południu. Ramzes XI odsunięty w cień przebywał w swej rezydencji w Pi-Ramzes mógł jedynie biernie obserwować rozwój wydarzeń. Prawdopodobnie wraz z utratą władzy utracił także małżonkę, która opowiedziała się po stronie przeciwników męża, wydając swą córkę Henuttaui za syna Pianchiego, Pinodżema. Na północy Smendes założył nową stolicę Tanis, do budowy której używano kamienia z rozbiórki świątyń i gmachów z Pi-Ramzes, które w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat całkowicie zniknęło.

Ramzes XI był ostatnim królem XX dynastii i zarazem Nowego Państwa. W schyłkowych latach panowania całkowicie odsunięty od władzy i jakiegokolwiek wpływu na losy państwa, przeżywał zapewne gorycz porażki. Dramatyczny splot wydarzeń spowodował ponowny rozpad państwa na części, rządzone przez wodzów i arcykapłanów. Ramzes był również ostatnim królem , dla którego przygotowano grobowiec w Dolinie Królów. Jak dotąd nie odnaleziono ani sarkofagu ani mumii króla. Być może nigdy nie spoczął w Dolinie, a jego mumia została pochowana gdzieś w Dolnym Egipcie – być może w Sakkarze.

Galeria zdjęć

Egipt

Nowe Państwo / XVIII - XX dynastia

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz